ॐ

                           ।। प्रथमोऽङ्क: ।।

                         ।। अभिज्ञानशाकुन्लव्याख्याआरम्भ: ।।

      संसूच्छद्धेणुनादश्रवणहृदां संभ्रमादाद्रुतानामावेष्ठ्यासेदुषीणां व्रजहरिणदृशां मण्डलेना?भिवीत:।

      एकैकस्या: पुरस्तातुभयतश्चात्तमायाशरीर: शैलूषो गोपवेष: कलयतु कुशालं रामलीलागुरुर्न: ।।

      सर्वंमेव लौककं वज्ञतुजातं स्पर्धामोहादिकलिलमपि सरसकाव्येषु निपूणनटकर्मसु च बिम्बिलं ह्लादैकरसमिति स्थितं तावत् । तत्नापि दृष्टे वस्तु सविशेषं भावनालग्रं दृष्टं येनाहु: ; "" सन्दर्भेषु दशरूपकं श्रेम:'' इति । यदुपज्ञं चायमाभण्क: ; "" नाटकान्तं कवित्च '' मिति ! तदेयं महाकविप्रणीतं "" नाटकेषु शकुन्तले'' ति प्रततोत्कर्षं शाकुनतलं नाम नाटकं प्रयोक्ष्यमाण: "" यद्यप्थङ्गोनि भूयांसि पूर्वरङ्गस्य नाटके ।

तथाप्यवश्यं कर्तंव्या नान्दी विघ्रोपशान्तये '' इति निर्दिष्टां नान्दीमाशीरूपामादौ सूत्रधार: प्रयुङ्क्ते । यासूष्टिरितृयादिना । या जलरूपा तनु: स्त्रष्टु: आदौ भवा आह्मा सृज्यत इति सूष्टि: । प्रथमं सुज्यामित्यर्थ:। "" अपएव ससर्जादौ '' इति स्मरणात् । या चाग्रिमयी तनु: विधिना शास्त्विधानेन विधौ यज्ञादिकर्मणि वा हुतं प्रक्षिप्तं हूयत इति हवि: अज्यादिद्व्यं "" अर्चिशुचिहुसूपिच्छदिच्छ र्दिभ्यइसि: '' वहति उद्देश्यदेवतां प्रापयति । "" अग्रिमुखा वै देवा: '' इति श्रुते: । या चयजमान्रूपा तनु: होत्रो होमस्य कनर्नौ । ये द्वे रवीन्दुरूपे तनू कालं यथासंख्यमहोरान्नरूपं विधत्त: विभजत: । अथवा मासादिरूपं तिथिनक्षत्रपक्षादिरूपं च यथासंख्यं विभजत इत्यर्थ: । श्रुतिविषय: श्रवणग्राह्म: गुण: शब्दरूपो यस्यास्सा या नभोमयी तनु: सर्वेषां भूतानां चिदचिद्रपाणां  वस्तूनां प्रकृतिर्मूलकारणमित्याहु: । येन भूतधात्रीव्यपदेश इति भाव: ।  ""निपातेनाप्यभिहिते कर्मणि न कर्मविभक्ति: परिगणनस्य प्रायिकत्वात् '' इति वामनोक्या इति शब्देनाख कर्मणोऽभिहितत्वात् प्रकृतिरिति प्रथमा । प्राणिनो जन्तव: यया वायुरूपया तन्वा प्राणवन्त: वायोर्जगत्प्रात्वात् धान्येन धनवानित्यादिवद्ययेतृयभेदे तृतीया । ताभि: पृथिवीजलानलनिलव्योमरवीन्दुयजमानरूपाभिरष्टाभिस्तनुभि: प्रपन्न: प्राप्त: ईश: वस्सामाजिकान् अवतु रक्षतु । एवं जगच्छरीरत्वोक्या परमेश्वरस्य स्वत एव जगद्रक्षणस्वाभाव्यं व्यज्यते । हविर्वहनहोतृत्वादिभिश्च सर्वक्रियाराध्याराधकरूपत्वं विश्वव्याप्त याच परमात्मत्वं प्राणनहेतुत्व्रेन च जीवरूपेणानुप्रवेशनं

इत्यादिकमभिव्यञ्चितं भवति । वायो: प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वान्नभसश्च तथाविधशब्दाश्रयत्वान्नीलं नभ ?इति प्रतीतृया नीलत्वेनालङ्कारिकैरभ्युपगमाद्वा प्रत्यक्षाभिरित्युपपन्नं सुश्लिष्टस्सामाजिकरज्जनाय भूयादित्यर्थत: प्रार्थितं भवति । ""रङ्गं प्रसाद्य भधुरै: श्लोकै: काव्यार्थसूचकै: '' ""अर्थतशशब्दातो वापि मनाक्काव्यार्थसूचनं'' इत्याद्यनुरोधात् व्याख्यातृसम्प्रदायाच्च प्राप्तं काव्यार्थसूचनं यथा । ईशो जगन्नियन्त राजा अवतु रक्षतु सीप्यष्टाभिस्तनुभिर्दिक्पालांशै: प्रवन्न: प्राप्त: । ""अष्ठभिर्लोकपालानां मात्ना भेर्निर्मितो नृप: '' इति स्मरणात् । प्रत्यक्षाभिरिति विशेषणेनातीन्द्रियाणामपि दिगोशांशानामयमेक: प्रत्यक्षावतार इति व्यतिरेको व्यज्यते । स्त्रष्टु: भुवनान्तरसूष्टिकतर्तु: कौशिकस्य आद्यां प्रथमा सृष्टि: शकुन्तलेत्यर्थ: । आद्यशब्दोयमभ्यर्हितार्थ: । विधिहुतं !शास्त्रसिद्धेन गान्धर्वविवाहेन आहितं हवि: दुष्यन्ततेजतोरूपं वहतिइति च "" दुष्यन्तेनाहितं तेजो दधानां भूतये भुव: '' इति वक्ष्यमाणं गर्मधारणं व्यज्यते । "" वेत्थ यथा पञ्चम्यामाहुतावाप: पुरुषवचसो भवन्ति'' इत्यादिश्रुतिषु निषेकस्याहुतिव्यपदेशात् । या च होत्रीति धर्मपत्नीत्वं व्यज्यते । येद्वे अनसूयाप्रियंवदेकालं सङ्केतकालं विधत्त: निवेदयत: । ""चक्कवाअवहुए आमन्देहि सहअरं उवट्टिदा रअणी'' इत्यादिना सङ्केतकाज्ञापनात् । श्रुतिविषयगुणा प्रतृयादेशानन्तरं ""स्त्रीसंस्थानं चाप्सरस्तीर्थमारदाक्षिप्यैनां ज्बोतिरेकं तिरोभूत् '' इति वक्ष्यमाण प्रकारेण तिरोभावाददृश्येत्यर्थ: । विश्वं व्याप्य विश्वं अतिरिच्य हेमक्टे मारीचारमे देवभूमौ स्थिता । सर्वाणि भूतानि प्रकृतय: प्रजा: यस्यास्सा पुन: पतिसमागमाद्‌गाज्ञीभावं प्राप्तेत्यर्थ: । यया भरतजननन्या प्रजातन्तुप्रवर्तनादराजकत्वपरिहारेण / द्वाविंशत्या पदैर्वापि सा नान्दी परिकीर्तिता ।।'' इति

नान्द्यां पदनियमउक्त: । सचात्र व्यभिचरीति । तथापि यैर्नान्द्यां पदनियमो नाङ्गोकृत:तन्मतेनेदं । नियमेपि ""

श्लोकपादां पदं केचित् सुप्तिडन्तमथापरे । नरेवान्तरवाक्यैकस्वरूपं परसूचिरे '' इत्युक्त्या अवान्तरवाक्यैरष्टभिर्नियता नान्दीयमित्यव्यभिचार: । स्त्रग्धरावृत्तम् ।

      नान्द्यन्त इति । नन्दिन इयमिति वा नान्दी देवताऽस्या इति वा नान्दी । तदुक्तं भावप्रकाशे "" नन्दी वृषी वृषाङ्कस्य  जगदादौ जगत्पते: । नृत्यत: कल्पनायीगाज्जगाम किल रङ्गतां । तस्य तद्गपूसम्बद्धा पूजा नान्दीति कथ्यत '' इति । अथवा नन्द्यते समृद्विंनीयत इति, नन्दयति सम्यानिति वा नान्दी । यथा भावप्रकाशे "" देवतादिनमस्कारमङ्गलाराम्भपाठकै: । या किया नन्द्यते नाठ्यारम्भे नान्दीरूप: योयमन्त: पूर्वरङ्गावसानं तस्मिन् । अथवा नान्द्या: अन्ते अवतसान इति षष्ठीतत्पुरूषु इति नांद्यन्तशब्दो द्वेधा व्याख्यातो   

नावप्रकाशे । सूत्रं काव्यार्थसूचनं धारयतीति सूत्रधार: । सच स्थापकशब्दिती नान्दीप्रयोक्तुरन्य एव नट इत्येके । तदुक्तं दशरूपके "" पूर्वरङ्गं विधायादौ सूत्रधारे विनिर्गंते । प्रश्यि तद्वदपर: काव्यमास्थापयेनट: '' इति, ""नान्द्यन्तेऽनुप्रविष्टेन सूत्रधारेण धीमता । प्रस्तावनाय रङ्गस्य वृत्तिर्योजृया हि भारती '' इति च । तन्मते सूत्रधार इत्यनन्तरं प्रविश्य पुष्पाज्जलिं विकीर्यं पठतीत्यध्याहार्यं । ये तु नान्दीप्रयोक्तैव सूत्रधर आसुखं प्रस्तौतीत्याहु: । तेषां मेते पठतीत्येतावदध्याहार्यम् ।

      नेपथ्येति । भूमिकापरिग्रहस्थानाभिमुखभित्यर्थ: । भगवन्तोऽवरैर्वाच्या विद्वद्देवर्षिलिङ्गिन: । विप्रामात्याग्रजाश्राया नटीसून्नभृतौ मिथ: ' इति वचनात् । नटीसूत्रधारयो: परस्परमार्यशब्देन सम्बोधनं । नेपथ्यविधानं भूमिकाविरचनं । अवसितं समाप्तं स्यतेरवपूर्वात्कर्मणिक्त: । नियुजृयते प्रवर्त्यते अस्सिन्निति नियोग: व्यापार: । परितस्सीदन्त्यस्यामिति परिषत् सम्पदादित्वात्किपू । अभिलक्ष्यं रूपं दृश्यप्रब्न्धो नाटकादियैस्तेभिरूपा: । "" रूपं दृश्यतयोच्यत '' इति दशरूपके । "" रूपं तु श्लोकशब्दयो: । पशावाकारसौन्दर्ये नाणके ।नाटकादिके । ग्रन्थावृत्तौ स्वभावे च '' इति हैम: । नाठ्यकलाभिज्ञैरित्यर्थ: । "" अभिरूपो बुधे रम्ये '' इति मेदिनी । भूयिष्टा प्रचुरा । का?लिदासेन ग्रयितं विराचितं वस्तु कथाशरीरं यस्य तेन "" यत्तत्रानुचितं किञ्चिन्नायकस्य रसस्य वा । विरुद्धं तत्परित्याजृयमन्यथा वप प्रकल्पयेत्, '' ""एकाहरितैकार्थ मित्थमासन्ननायकं । पातृनैस्त्रिचतुरैरङ्कं तेषामन्ते च निर्गम: '' इत्याद्युकं दशरूपके । भावप्रकाशे च"" सूच्यमेव भवेत्कॢञ्चिद्दृश्यं श्रव्यमथापरं । नीरसोऽनुचितस्तत्र संसूच्यो वस्तुविस्तर: । विरसं लौकिकापेतमशास्त्रीयं च यद्भवेत् । तद्वस्तु संसूच्यो वस्तुविस्तर: । विरसं लौकिकापेतमशास्त्रीयं च यद्भवेत् । तद्वस्तु सूचनीयं स्यीत् '' "" युद्धं राज्यभ्रंशं मरणं नगरोपरोधनं चैव । अप्रतृयक्षकृतानि प्रवेशकैस्संविधेयानि'' इ त्या दि । अत इदेतिहासप्रसिद्धेऽपि वस्तुनि राज्ञ: परिणयविस्मरणादिकं लोकविरुद्धमिति दुवांसश्शापादिकं कवेस्संविधानमित्याद्यूहनीयं । नवशब्?देन  भासौमिल्लदिकृ तीनां सामाजिकैदृदैष्टपूर्वतृवं क्कालिदासकृतेरिदं प्रथमदर्शनत्वं च व्यजृयेत । अतश्च सामाजिकादरणीयतृवं दर्शितं भवति । नाटकेन करणेन उपस्थातव्यं प्रवर्तितव्यं । तत तस्मातृ अभिरूपाणां साभाजिकानामाराधनीयत्वात् महाकवे: काव्यरयाभिनवस्याभिनेयत्वाच्चेत्यथं: । प्रतिपात्रं क्शिषाकैकस्मिन्नपि पात्रे "" अव्ययं विभक्ती'' त्यादिता यथार्थेऽव्थयीभाव: । योग्यतावीप्सा पदार्थानतिवृनतिवृत्तिसादृश्यानि'' यथार्था इत्युक्ते । यत्न: अवधानं आधीयतां न्यस्यतां । निस्कृ?तप्राणो वाग्वापारो नटाश्रय: इत्युक्तलक्षणाया भारतीवृत्तेरङ्गेषु प्ररोचना वीथीप्रहसनासमुखेषु प्ररो चवनारूमङ्गं भवति । उन्मुखीकरणं तत्र प्रशंसात: प्ररोचेन 'ति लक्षणात् । अत्र हि निरूपपदेन कालिदासनामग्रहणेन कवे: सुप्रसिद्धतां व्वञ्चयता, नवशब्देन च नाटकान्तरवैलक्षण्यातात्पर्यं गर्मीकुर्वता सुष्टुकुता कवि काव्ययो: प्रशंसा । अग्रिमेण च "" सुविहितप्पओअदाए '' इति नटीवचनेन नटप्रशंसा च कृता भवति । सुविहित: पात्रेषुम्यक् प्रतिष्ठापित: प्रयोग: नाठ्यं येन तथाभूततया पूर्वमेव । किमपीति क्रियापिवशेषणं । परिहीयत इति कर्मकर्तरि लकार: । अल्पमपि वैकल्यं न भवेद्येन प्रतिपात्रं यत्नाधानापेक्षेति भाव: । भूतार्थां यथावस्थितं विषयम् ।

      आ परितोषादिति । विदुषां सदसद्विवेकिनां आपरितोषात् प्रीतिं यावत् पदद्वयं चेदं । ""आड्यर्यादाभिविध्यो: '' इति विभाषाधिकारात् । प्रयोग विज्ञानं नाठ्यकौशलं साधु निर्दोषं । बलवत् दृढं ।

स्वरादिपाठादव्ययं । शिक्षितानां अभ्यस्तवतामपि शिक्षतेरत्राविवक्षितकर्मत्वेनाकर्मकत्वात् कर्तरिक्त:। चेत: मन: श्रात्मनि स्वस्मिन् विषये अप्रत्य विस्त्रंभरहितम् । विदुषामपि निजरूप प्रतिपत्तिं: परतएव संभवति । ज्ञस्वमहिमदर्शनमक्ष्णोर्मुकुरतले जायते यस्मा ' दिति न्यायादिति भाव: । यत्तु आपरितोषादिति ल्यब्लीपे पञ्चमी । आपरितोष: सम्यक्परितेष: । विदुषां सम्यक्परितोषसुद्दिश्येत्यर्थ:। न साधुमन्य इति काकु: साध्येव मन्धइत्यर्थ: । तत्र हेतु: बलवच्दिक्षितानां चेत: आत्मनिविषये अप्यप्रतृययं अपि: प्रक्षे सप्रत्ययमेवेत्यर्थ:। अशिक्षितानां हि स्वस्मिन्नप्रत्यय: नतु सुशिक्षितानामिति भाव: इति व्याख्यानं तत् श्लोकस्वरसविरोधात् , कथयामि ते भूतार्थंमिति प्रकमवैरूप्यात् । काकुपरिल्पनक्केशात् गहांसमुच्चयप्रश्रशङ्कासंभावनास्वपि इति कोशत: प्रश्रार्थस्यापे: प्रति षेधपर्यवसानानौचित्याद्भिन्नक्रमेणान्वयक्लेशाच्च न मनोरमम् । अनन्तरकरणीयं अनुपदकर्तव्यं । तावत् प्रथमं । प्रतिपात्रमाधीयतां यत्न ' इति तु नाट्यपरिसमासिं यावदनुष्ठेयमिति भाव: । अस्या: परिषद: । श्रुतिप्रसादनत: श्रव:प्रीणनात् । कतममिति "" रंगं प्रसा़ मधुरै: श्लोकै: काव्यार्थंसूचकै: । ऋतुं कंचिदुपादाय भारतीं वृत्तिमाश्रयेत् '' इत्युक्तमनुस्मृतृय प्रश्र: । अधिकृत्य विषयीकृत्य । नातिचिरप्रवृत्तमिति नजर्थसय नेत्यव्ययस्य सप्सुपेति समास: । समग्रगुणमित्यर्थ: अत एव उपभीगस्य जलक्रीडादिरूपस्य क्षमं योग्यं । अतिचिरप्रबृत्तत्वे वर्षतुंधर्मसङ्करात् अचिरप्रवृत्तत्वे वसन्तधर्मानत्ययाचच न समग्रोपभोगाह्रतृवमिति भाव: । ""भारती संस्कृतप्रायो वाग्व्यापारो नटाश्रय: '' इति वचनात् प्रथमं सूत्रधारस्वयमारभते ।

      सुभगेति । सुभगस्सुख: सलिलावगाह्मो येषु ते पाटलाया: पुष्पं पाटलं ""अवयवे च प्राणयोषधिवृक्षेम्य: '' इति विकारावयवयो: प्राप्तस्याण: ""पुष्पमूलेषु बहुल:'' मिति वक्तव्याल्लोपे "" पुप्पे क्लीबेऽपि पटला'7 इति कोशात् पाटलमिति रूपं । तस्य संसर्गेण सुरभयो घ्राणतर्पणा वनवता येषु ते, पच्छोषु प्रभूतच्छायेषु प्रदेशेषु सुलभा निद्रा चेषु ते परिणामेषु सार्येसमयेषु रमणीया आतपापगमेन प्रदेशेषु सुलभा निद्रो येषु ते परिणामेषु सायेसमयेषु रमणीया आतपापगमेन हिमामभावेन च सुखीवहाश्च भवनित ""कृत्यल्युटो बहुल'' मिति बहुलग्रहणात्कर्यनीयर । अत्र राज्ञश्शकुन्तलासमागमस्य ग्रीष्माकलिकल्योपक्षेप्स्यमानतृवादिहापि ग्रीष्मवर्णनं । सलिकावगाहशम्देन चक्रावतारे अंगुलीयकत्यनिमग्रत्वं, सुभगशव्देन पुलल?भिेन सुखावहत्वं पाटलसंसर्गपदेन शकुम्तलाया भानुमतीग्रहणं, सुरभिवनवातपदेन मारीचाश्रमावस्थानं, छायाशब्देन दुर्वासश्शाप: निद्रापदेन दुष्यन्तस्य परिणयविस्मरणे परिणामरमणीया इति च सुखाचसानतृवमासूत्रितम् । आर्यवृत्तम् ।

      इसीति भ्रमरै: ईषच्चुम्बितानि अत्यर्थसुकुमारतया भ्रमद्भिरेव सद्भिमंनागास्वादितानि सा हि भ्रमरवृत्तिर्यदानिष्पीड्य रसादानं । सुकुमारकेसरशिखानि कोमलकिंजल्काग्राणि शिरीषकुसुमानि ग्रीष्मकालिकानि प्रमदा: दयमाना: क्लेशभयादनतिस्पृशन्त्यस्सत्य: अवतंसयन्ति कर्णपूरीकुर्वन्ति । अत्र च शरीष कुसुमशव्देन शकुन्तला गम्यते । ईषच्चुम्बितशब्देन सकृद्धाजसमागम: । शोभन: कुमार: केसरशिखेव प्राधान्यादुत्सङ्गलाळित्वाच्चेति पुत्रलाभ: । प्रमदाअवतंसयन्ति इति च सर्वान्त:पुरसम्भावितत्वमित्वेवं प्रकृतार्थ: सूचितो भवति । रागेणस्वरसंयोगविशेषेण अनुबद्धा अनुस्युता चित्तवृत्तिर्मनप्रवत्तिर्यस्यासौ रङ्ग । "" मच्चा: क्रो शन्ती '' तृयादिवदौपचारिक: प्रयोग: । सामाजिका इत्यर्थ: । आलिखित: चित्रार्पितइव । रसपारवश्यान्निष्पंद हत्यर्थ: । कतमत् बहुषुकिंरूपं । "अद्ड तरादिभ्य: पञ्चम्य:' इत्यदादेश: । प्रक्रियते अभिनीयत इति प्रकरणं रूपकमित्यर्थ:। रूपकविशेषपरस्यापि सामान्यवृत्त्याऽत्र प्रकरणशव्दस्य प्रयोग: । आराधयाम: प्रीणयाम: । प्रथममेव । पूर्वरङ्गात्प्रागेव । आर्यमिश्रै: सामाजिकै: । "" शिरसा प्रथम गृहीता '7 मितृयादिषु दर्शनात ""इदं प्रयोक्ष्ये युष्माभिरनुज्ञा दीयतामिति । संप्राथषि:सूत्रधारेण प्रार्थनीयन्ते ते स्मृता: । त्वया प्रयोग: क्रितामित्युत्कण्ठितचेतस: । ये सूखिणं प्रार्ययन्ते ते सभ्या: प्रार्थनीया स्मृता: '' इत्यादिलक्षणानुसाराच्च सामाजिकाभिमतज्ञानान्तरमेव पूवैरङ्गविधानं प्रसिद्धं । येनाभिनेयवस्तुसदृशनान्शन्द्यदिप्रकाभिमतज्ञानानन्तरमेव पूवैरङ्गविधानं प्रसिद्धं । येगिभिनेयवतुसदृशनान्द्यादिप्रवर्तनमितृयवसेयं । एतेन कालिदासग्रांथतवस्तुनेत्यादिपूर्ववाक्ये अभिज्ञानशाकुन्तलनामधेयेनेति पाठकरूपनं केषां?चिद्धृथेतिस्पष्टं । शकुन्तलाया इदं शाकुन्तलं चरितं

उपचारारात्तद्विषयंनिबन्धनमपि शाकुन्तलं ""तस्येदं'' इत्यण् अभिज्ञानप्रधानं शाकुन्तलमिति मध्यमपइलीपी समास: । महाभारतगृहीतस्यापीतिवृत्तस्य अभिज्ञानांगुलीयकवृतृतान्तश्चारुतृवातिशयाय हि कविना स्वयमुत्प्रेक्षित: । प्रयोगेण अभिनयेन अधिक्रियतां प्रवत्?र्यतां । अनुबोधित: स्मारित: । अस्मिन् गीतश्रव्रणक्षणे । तत्सर्वं परिषदादेश: अस्मदारग्भश्चेत्यादिकं । विस्मृर्त चित्तपारवश्यादिति भाव: ।।

      तवेति----हारिणा मनोहरेण तव सम्बन्धिना गीतस्य गेयप्रबन्धस्य रागेण स्यरर चनाविशेषेण प्रसमं बलात् हृत: अनन्यमना: कृतोस्मि । सामाजिकाराधनप्रवृत्ततया जागरूकोपि परवश: कृत इति प्रसभशब्दार्थ: ।

किमुत सामाजिका इत्यर्थापतिृतर्व्यज्यते कथमिब । एष सनिहितप्रवेश: दुष्यन्तो नाम राजा । अतिरंहसा अतिशयितवेगेन । सारं चित्रवर्णमङ्गं यस्य तेन कृष्णसारेणेव "" सारङ्ग: पशुपक्षिणा: '' इति शकन्ध्वादि: । इदं प्रयोगतिशयो नामामुखाङ्गं । तल्लक्षणमुक्तं भावप्रकाशे "" एषोऽयमित्युपक्षेपात् सूत्नधारप्रयोगत: । पात्रप्रवेशो यत्नैष प्रयोगतिशयो मत: । एव राजेव दुष्धन्त इत्यादौ स प्रतीयते '' इति ।

      प्रस्तावनेति । तल्लक्षणमुक्तं भावप्रकाशे "" नटी विदूषको कापि परिपार्श्विक एव वा । सूत्रधारेण सहितास्मल्लापं यत्नप्रकुर्वते । वित्रैवाक्यै: स्वकायार्यैप्रस्तुताक्षेपिभिर्मिथ: । आमुखं तत्तु विज्ञोयं नान्ना प्रस्तावनेति सा"" इति ।

      आयुष्मन्निति । "" रथो सूतेन चायुष्मान् पूज्यैश्शिष्यात्मजुजा: '' इति दशरूपके ।।

कृष्णेति । कृष्णश्चासौ सारश्शबलश्चेति कृष्णसार: । वर्णोवर्णेने ' स्मास: । तस्मिन् मृगे अधिज्यं अधिरोपितमौर्वीकं प्रादिभ्यो धातुजस्य वायो वाचोत्तरपत्लोप: ' इति समास: । कर्वणि प्रभवतीति कार्मुकं । ""र्क्मण उकञ्र'' धनु: येन तस्मिरस्तृवयि च च्क्षु: ददत अर्पयन् । "" नाभ्यस्ताच्छतु '' रिति निषेधान्नुमभाव: । अहं मूगानुसारिणं दक्षाध्वरध्वंसे रुगानुगामिनं पिनाकिनं साक्षातृपश्यामीव पिनाकिवृत्तान्तस्य प्रत्यक्षायमाणत्ववर्णंनाद्भाविकमलङ्कार: । तदुक्तं "" भाविकं भूतभाव्यथंसाक्षात्कारस्य वर्णन '' मिति । तच्च धनुर्धंरत्वमृगानुसारित्वरूपसामान्यधर्मभावितामुपमासुजीवतीति तयोरङ्गाङ्गिभावेन संकर: ।। वयमिति । "" अस्मदो द्वयोश्च '' इति बहुवचनम् ।।

      ग्रीवेति । अनुपतति अनुयायिनि स्यन्दने ऊस्मद्रथे ग्रीवाया: कन्धराया: भङ्गेन तिर्यगावर्जनेन अभिरामं मनोहीरे यथा तथा मुहु: पुन: बद्ध न्यस्ता दृदश्टि: येन सा । शरस्य पतनाद्भिया भयेन हेतुना ""भयभीतभीतिभीरितिवाच्य'' मिति पश्चमीतत्पुरुष: । पश्चार्धेन शरीत्यापारभागेन "" अपरास्य पश्चभावो वक्तव्य '' इति सिद्धम् । भूयसा बाहुरुयेन मृद्वादीनां धर्मपरतृवमुक्तं । भूयसा पश्चार्धेनेति वा । पूर्वकायं शरीरस्य पूर्वभागं "पूर्वापराधरोतृतरमेकदेशिनैकाधिकरणे ' । प्रविष्ट: संक्षिप्ताङ्गइत्यर्थ: । "प्रविशन्तीवचांगानि ' इत्यादिषु लज्जाभया दिभिरङ्गसंकोचे प्रवेशव्यपदेशो दृश्यते । अर्धावलीढै: असमग्रास्वादितै: कतएव श्रमेण  विवृतातू मुखात् मुखात् वक्त्रबिलात् भ्रंशिभि: दर्भै: गृहीतपूवै: कुशाग्रासै: कीणवत्मां परिक्षिप्तमार्ग: । अत्र किरतेरास्तरणार्थत्वादूदर्माणां करणत्वं मार्गस्य च कर्मत्वं "" अवाकिरन्वयोवृद्धास्तं लाजै: पौरयोषित: '' इतृयादिवत् । प्रक्षेपार्थत्वे तु दर्भाणां कर्मत्वं मार्गस्याधिकरणत्वं च स्यात् । अयं मृग: । इदानीं उर्व्या स्तोकमल्पं च प्रयाति । सकुदुत्पतने दूरलङ्धनादिति भाव: । स्वभावोक्तिरलङ्कार: । ""सूक्ष्मवस्तु स्वभावयथाद्वणंनं स्वभावोक्ति ''रिति तल्लक्षणं । प्रयत्नप्रेक्षणीय: द्रग्गत इत्यर्थ: । उत्‌त्वातिनी निम्रोन्नतस्थलवती । रश्मिसंयमनात् प्रग्रहाणामाविमोक्षणात् । विप्रकृष्टं व्यवहितं अन्तरं मध्यप्रदेशो यस्य स: । दु:खेनासाद्यते प्राप्यत इति दुरासद: । "" ईषुद्दस्सुषु कृच्छ्राकृच्छ्राथैषु खलू'' । अमीशव: प्रग्रहा: " अमीशु: प्रग्रहे रश्मौ ' इत्यमर: । निरूप्य अभिनीय । स्त्रग्धरा वृत्तम ।

      मुक्तेष्विति । रश्मिषु प्रग्रहेषु "" रश्मि: पुमान् दीधितौ स्यात् पक्ष्मप्रग्रहयोरपि '7 इति मेदिनी । मुक्तेषु शिथिलितेषु सत्सु निरायता: पूर्वचरणप्रसारणाद्वेगदीर्धाकृता: पूर्वकाया: शरीरपूर्वभागा: येषां ते । ""पूर्वापराधरोत्तरमेकदेशिनैककाधिकरणे '' । निष्कम्पा: चक्रभ्रम्यारूढतृणादिवद्वेगानुरोधातृ पूथक्चलनरहि?ता: चामारशिखा: कर्णचखमरान्ता: येषां ते । निभृता:निश्चला: ऊर्ध्वा: उन्नताश्च कर्णा वेषां ते । आतृमना स्वेन हेतुना उत्थितैरपिव रजोभिरलङ्घनीया: अनतिक्रमणीया: । रजद्गमातृ पूर्वमेव पदोतृक्षेपादिति भाव: । अमी

रथंवहन्तीति रथ्या: युग्या: ""तद्वहति रथयुगप्रासङ्गं '' इति यत्प्रत्यय: । अमी रथंवहन्तीति रथ्या: युग्या: "' तद्वहति रथयुगप्रासङ्गं '' इति यत्प्रत्यय: । मृगस्य जवे अक्षमया ईर्ष्ययेव धावन्तीति हेतूत्प्रेक्षा सा च वेगस्वभावोक्त्या च संसृज्यते । वसन्ततिलकं वृत्तम् ।

      हरित: हरित्संज्ञान् हरितवर्णान् वा हयान् सूर्याश्वान् "" हरिद्दिशि स्त्रियो पुंसि हयवर्णविशेषयो: । अस्त्रियां स्या त्तृणे'' इति मेदिनो । ""विभिन्नवर्णा गरुडाग्रजेन सूर्यस्य रथ्या परित: स्फरन्तृया । रत्नै: पुनर्यत्र रुचा रुचं स्वामानियिरे बंशकरीरनीलै: '' इत्यादित: सूया्रश्वानां हरितवर्णत्वं प्रसिद्धम् ।

      यदिति । यत् वस्तु आलोके प्रथमदर्शने सूक्षृमं दूरत्वादल्पाक्षचारं । तत् वस्तु सहसा अनन्तरक्षण एव विपुलतां सन्निकर्षान्महत्वं व्रजति प्राप्रोति । सूक्ष्मत्वविपुलत्वयो: अव्यवहितपूर्वोत्तरक्षणानुभवेन वेगातिशयो व्यज्यते । किंच यत् तरुगुल्मादिकं वस्तु अर्धे मध्ये विच्छिन्नं विभागेनावस्थितं । तदपि कृतसन्धानं कृतासंयोगमिव भवति । तदपि वस्तुनोरन्तरं ज्ञटित्यतिलङ्धनान्नावसीयत इति भाव: । अपि च यत् शाखादिकं वस्तु प्रकृत्या स्वभावत: वकं कुटिलं तदपि नयनयो: समरेखमृज्जरूपं भवति। ज्ञटिदित्यनेन शुक्लपीतांदिरूपमात्रप्रतिभानादिति भाव: । रथजवाद्धेतोमे किंचित् किमपि वस्तु क्षणं क्षमात्रीदति आसन्नं च दूरीभवत्यचिरेणेति भाव: । अत्न सूक्ष्मत्वस्थूलत्वादीनां विरोधप्रतिभानसय वेगातिशयेन परिहारात् विरोधाभासालङ्कार: । तदनुप्राणिता च वेगस्वभावकथनरूपा स्वभावोक्ति:। शिखरिणीवृतृतम् ।

      व्यापाद्यमानं हन्थमानं सन्तं पश्य वर्तमानसामीप्याद्वर्तमाननिर्देष: । तेनबाणस्य लक्ष्यादनपराधस्मृचित:।

तेनबाणस्य लक्ष्यादनपराधस्समचित: ।

      बाणपाते बाणस्य पतनावधौ वर्तत इति तथाभूतसय नातिविप्रकृष्टस्य नचातिसन्निकष्टस्येत्यर्थ: । अन्तरे कृष्णसारस्य तव च मध्य इत्यर्थ: । संप्राप्त: अतो न बाणाप्रयोगावसर इति भाव: । निगृहृमन्तां रश्मिसंयमनेन स्थाप्यन्तां । तृतीय: त्रित्वसंख्यापूरण: "" त्रेस्संप्रसारणं च '' इति पूरणार्थे तीयप्रत्यय: । रेफत्य संप्रसरणमृकार:, । "संप्रसारणाच्च इति च पूर्वरूपं । आत्मनश्चेति पूरणप्रतृययान्तेन समासविधानादातृमना तृतीय इति समस्तं पदं । विखलासा प्राक्तं वैखानसं वानप्रस्थधर्म: तदधीते वेदपेति वैखानस: "प्रोक्तल्लुक्' । '' पुष्पमूलफलैवांपि केवलैर्वर्तयेंत्सदा । कालपक्कै: स्व यं शीणैवैखानसमते स्थित:'' इत्युक्तलक्षणो भुनिरित्युक्तलक्षणो भुनिरिर्त्य: । हस्तमुद्यम्येति प्रतिर्षधव्यंजनमिदम् ।

      न खल्विति । हिंसाभीरुत्वमाविकर्तुं प्रथमं निषेधप्रयोग: । द्विरुक्तं च । मृदुनि अस्मिन् मृगत्य हरिणस्य शरीरे अयं निशिततर इत्यर्थ: । बाणो न खलु सन्निपातृय: नैव प्रयोज्य: । कथमिव तूलराशौ गिग्रिरिव । यथा स्फुलिङ्गकणपातमात्रेण महानपि तूलराशिर्निरवशेषीभवति तथास्यादित्यर्थ: । क्कचित्पुष्पराशाविति पाठ: । अनुकभ्यिता हरिण: हरिणका: अनुकंपायां ' इति क: । तेषां स्म्बन्धि अतिलोलं अकारणभंगुरं जीवितं च क्क । निशितनिपाता: तीक्ष्णधारा: क्ठोरपतना वा । वज्रस्य कुलिशस्यव सार: स्थिरांशो येषां तथाभूता: । सारपुंखा इति पाठे दृढमुष्टिदेशा इत्यर्थ: । वज्रधारइति साधीयान् पाठ: । ते तव शराश्च क्क । वज्रसारा इति विशेषणेन गिरिदलनक्षमत्वं व्यंजितं । अत्यन्तुदर्बले निशितायुधप्रयोगो नोचित इति भाव: । अयं विरूपघटनारूपो विषमभेद: । तूलराशविवाग्रिरिति वाक्यार्थोमा मूदुनीति विशेषणस्य अनुचिताचरणरूपप्रतीयमानार्थगर्भन्वात् परिकरश्च ' विशेषणसाभिप्रायत्वं परिकर: ' इत्यलङ्कारसस्वे "सभिप्रायतृवं प्रीयमानाथगेभींकार: ' इति च तत्रैव व्याख्यातं । एतेषां म्रयाणामलङ्काराणां तिलतण्डुलवत पृथगवस्थानातृ संसृष्टि: ।। मालिनीवृत्तम् ।।

      तदिति । तत् समगस्यावध्यत्वात साधु सम्यकृ कृतसन्धानं सायकं प्रतिसंहर सन्धानाद्विमोच्य । अथावा तस्माध्विति पृथग्वाक्यं यद्दयनीये वस्तुनि क्ठोररस्मारंभ: तत्साघु विपरीतलक्षणयानुचितमित्यर्थ: । व: क्षत्नियाणामित्यर्थ:। शस्त्रं आयुधं आर्तानां विपन्नानां त्राणाय रक्षणार्थं । न तु अनागसि निरपराधे विषये प्रहतुं पातयितुं । क्षतात्किल त्रायत इतृयुदग्र: "अत्रस्य शब्दो भुवनेषुरूढ: इतृयेतदिहानुसन्धेयं । अनुष्टुप् वृत्तम् ।

      जन्मेति । यस्य तव पुरो: यायातस्य शर्मिष्ठासूनो: नाममात्नग्रहणादेवास्युगुणोतरत्वं सुप्रसिद्धमिति व्य़ञ्जितम् । वंशे जन्म तस्य तव इदं पूज्यापूजनं युक्तरूपं प्रशस्तं युक्तं "प्रशंसायां रूपम् '' एवं गुणेपेतं

त्वत्सदृशगुणयुक्तं । चक्रं राजमण्डले वर्तितुं शीलमस्थेति वा, चक्रं स्वसैन्यं वर्तयितुं सर्वत: प्रवर्ततितुं शीलमस्येति वा चक्रवर्ती । ""सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये '' । तथाभूतं पुनातीति पुत्र: " पुवो हस्वश्च ' अथवा पुतो नाम नरकातृ त्रायत इति पुत्र: तं आप्रुहि । " आशिषि लोट् ' । "पुखं लभस्वात्मगुणानुरूपं भवन्तमीड्यं भवत: पितेव ' इति च रघुवंशे । अत्र इतिवृत्ते राज्ञोऽपत्यलाभ: फलं । तच्च शकुन्तलालिनिगन्धनं । तदर्थश्च राज्ञा आश्रमप्रवेश: । इत्युपक्षेपो गुखसन्धेरङ्गम् । अनुष्टुम् वृत्तम् ।

      मालिन्या नाम नद्यास्तीरे अनुभानितीरं । विभक्त्यार्थेऽव्ययीभाव: । कार्यातिपात: विलम्बेन राजकृत्यस्य अतिक्रम: । अन्यकार्यातिपात इति पाठो न साधु: आतिथ्यस्वीकारस्यार्यत्वेनान्प्यशब्दानर्यक्यातृ । अत्र अस्मिन्नाश्रमे । यद्यपि "कर्तुरीप्सिततमं कर्मं' इत्यत्र पुन: कर्मग्रहणत्याधरनिवृत्त्यर्थतया गृहं प्रविशतीत्यादिवत् कर्मणि द्वितीयया भाव्यम् । तथापि अत्नेत्यस्य प्रतिगृह्मतामतिथिसत्कार इत्यनेनान्वयान्न दोष: । सत्कार: आदर: प्रीतिप्रदर्शनव्यापार इति यावत् । "आदरानादरयोस्सदसती ' इति गतिसंज्ञायाम् " कुगतिप्रादय" ' इति समास: । प्रवेशे राज्ञ: प्रयोजनमप्याह अपि चेति ।

      रम्या इति । प्रतिहतविघ्रा: स्वतेजसैव निस्तराक्षसाधुपप्लवा: । अत एव रमयन्ति प्रीणयन्ीति रम्या: मनोज्ञा: । "कृतृलयुटोबहुलं ' इति बहुलग्रहणात् कर्तंरि यत् । तपोधनानां क्रिया: इष्ट्यादिकर्माणि समवलोक्य मौर्ब्या: किण: ब्रणग्रन्थिरेव अङ्कश्चिह्लं यस्यासौ मे भुज: किं परिमाणमस्येति कियत् इति रक्षणक्रियाविशेणं । क्रिमिदंभ्यो वा घ:' इति परिमाणार्थत्य वतोर्वस्य घादेशे "इदं किमोरोशू कि ' इति च किरूपतृवे " यस्येति च ' इति इकारलोपे च कियदिति रूपिसिद्धि: रक्षतीति ज्ञात्यसि । पाल्यानां क्षेमसात्कार: पालयितु: प्रयोजनमिति भाव: । अत्र तपोधनानामित्येन पालनावश्यंभावस्सूचित: । मौर्वीकिणाङ्क इत्यनेन स्वयासमनवेक्ष्य लोकतन्त्रनिर्वहण क्षवं व्यज्यते । तक्तश्च साभिप्रायविशेषणतृवातृ उभयत्र परिकरालंकार: ।।

आर्यावृत्तम् ।

      दुहितरं पुत्रीं शकुन्तलां । शकुन्तलामित्यपि क्कचित्पाठ: । अस्या: शकुन्तलाया: प्रतिकूलं इष्टमाप्तिविरोधि, दैवमदृदष्टं, निवर्तयितुं तपसा प्रशमयितुं । सोमतीर्थं नाम सिद्धिक्षेत्रं । विरोधिदैवप्रशमेन विवाहोपपतिृतरभिव्यजृयते । तां शकुन्तलां तयोरदृष्ट: कामोभूच्छण्वतो: सततं गुणान् ' इति रीत्या नामश्रवणमात्नेणापि राज्ञो मनस्सङ्गो जात इति गम्यते । महर्षे: कण्व्त्स्य विदिता ज्ञाता भक्ति: यस्यं तं करिष्यति मद्भक्तिमावेदयिप्यतीत्यर्थ: । विंदितभक्तिर्मांमढर्षे: कथयिष्यतीति पाठान्तरं । साधयाम: गच्छाम: । पुनीमहे " अस्समदोद्वयोश्च ' इति चकारदेकत्वेऽपि बहुवचनं । क्रियाफलस्य कर्तृगामित्वादात्वादात्मनेपदं "प्वादीनां हस्व: ' अकथितोऽपि अनुक्तोऽपि यथा तपोवनस्याभोग: तथा ज्ञायतएव तपोवनत्वेन गृह्मत एवेतृयर्थ: । यथायमाभेगस्तपोवनस्थेतीपि पाठे अकथितोपवीति पुल्लिङ्गप्रयोगश्चिन्त्य । वाक्यार्थस्यैव कर्मतृवात् तत्र च सामान्ये नपुंसकौचित्यात् । न पश्यतीति अत्र भवच्छव्दप्रयोगात् उपपदं स्थानि वा समानाधिकरणं युष्मत्पदं नास्तीतृयत: शेषे प्रथम: । इहेति । " इदमो ह: ' इति सप्तम्यर्थव्रलादेशो ह: ।

      नीवारा इति । शुका: गर्भेषु येषां तेषां कोटराणां तरुविवराणां मुखेभ्य: अग्रभागेभ्य: भ्रष्टा: प्रच्युता: नीवारा तृणाघान्यानि तरूणां वृक्षाणां अध: मूलसथले सन्तीति शेष: । अस्तिर्भवन्तिपरो1़प्रयुज्यमानोऽप्यस्ति ' इति शाब्दिका: ।    तापसधान्यभूतनीवारदर्शनं तपोवनत्वे लिङ्गमिति भाव: । क्कचित् क्कति ' इति किम: क्केति रूपं त्रलर्थे । प्रस्त्रिग्धा: प्रकर्षेण स्नेहवन्त: तैलकृष्णिकायुक्ता इत्यर्थं: । अत्र भट्टभिनवगुप्तवादा: प्रशब्द: प्रकर्षं द्योतयन्निंगुदी फलानां सरसत्वमाचक्षाणाआश्रमस्य सौन्दयांतिशयं ध्वनयति । तापसस्य फलविषयोऽभिलाषातिरेको ध्वन्यते इति त्वसत् । अभिज्ञानाशाकुन्तले हि राज्ञ इयमुक्तिर्नं तापसस्येत्यलं' इत्याहु: । उपला: इङ्गदीफलानि भिन्दन्तीति तथोक्त: सूच्यन्त एव आत्मनैव निबेद्यन्त इत्यर्थ: । कर्मकर्तरि लकार: । प्रस्त्रिग्धा इति च हेतुगर्भ विशेषणं । स्थालोपचति ' "प्राणाहरश्शर: ' इत्यादिवत् कर्तृत्वोपचारादुक्तमिंगुदीफलभिद इति । मृगा: हरिणा: । निसर्गभीरवो1़पीति भाव: । विश्वामृपोपगमात् विस्त्रम्भप्राप्ते: मुनिषु चिरप्राप्तविस्त्रम्भत्वादकुतोभयत्वादित्यर्थ: । अभिन्नगतय: सत्यि रथादौ भयहेतौ दृष्टे भयवशाद्गतिभेदमकुर्वन्त इत्यर्थ: । शब्दं रथनिर्घोषादिकं सहन्ते न तूद्विजन्म इत्यर्थ: । तोयाधाराणां

जलाशयानां पन्थान: अवतारमार्गाग्श्च ऋक्प्रब्धू: पथामानक्षे' हत्यप्रयस्मासान्त: । वल्कलशिखानां स्नानार्द्राणां निष्यन्दरेखाभि: जलस्त्रृतिराजिभि: अङ्किता: चिह्निता रजोगाढतया दृश्या इत्यर्थ: । अङ्कयतेर्लक्षणार्थात् कर्मणिक्त: एतैर्लक्षणैर्लक्ष्यत इति भाव: । शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ।

      उपपन्नं युज्यते । अन्तरे अवताशं : काला ध्नोरत्यन्तसंयोग 'इति द्वितीया । "अन्तरमवकाशावधिपरिधानान्तद्विर्घ्भेदतादर्थ्ये । छिदात्मोर्यावनाबहिरवसरमध्वेन्तरातृमनि च ' इत्यमर: ।

      कुल्येति । पवनेन चपलैश्चञ्चलै: कुल्याम्भोभि: सारिणीजलै: शखिन आश्रमदगुमा: धौतमुला: । किसकयरुचां पल्लवकान्तीनां राग: रक्तिमा आज्यधूमस्योद्गमेनोत्थानेन भिन्न: निवर्तित: । अर्वाक् इतस्स न्निकृष्टे एते च हरिशिशव: नष्ट: शङ्का: व्यपगतसाध्वसा: सन्त: छिन्नधर्माकुरायां ऋषिनिर्लूननवकुशायां उपवनं वनस्य समीपे या भू: तस्थां मन्दमन्दं चरन्ति । अतश्च तपोवनमिति शायत  इतिभाव: । मन्दाक्रांता वृत्तम् । उपरोध: मार्गनिरीथांद्युपद्रव: । मा भूत् "माडि लुङ्' । "नमाङ्योग' इत्याडीगमप्रतिषेध: । एतावत्येव प्रदेशे । यावदवतरामि अवत?रिष्यामि 6 यावत्पुरानिपातयो ' रिति लद्र । विनीत: शान्त: विश्वह्मनीय इत्यथं: वेष3 रूपं यस्मिन् कर्मणि तद्यथा तथा प्रवेश्यानि प्रवेष्टुं योग्यानि । आयुधीभरणादिधारणं नोचितमित्यर्थ: । यावदुपावर्ते तावत् क्रियान्तामित्यन्वय: । व्रन्ति गच्छन्त्यवश्यमिति वाजिन: आवश्यकाधमर्ण्यया:' इति णिनि: ।

वाजा: पक्षा: एषां बभूवुरिति वाजिन: अश्वा: । आर्द्रषृष्टा: जलासिक्तशरीरोपरिभागा: स्वेदस्य रज प्रसरस्य चापनोदनेन पुनयनित्साहार्थ पृष्टसेक: संस्कार: । निमित्तं शुभसूचकं बाहुस्पन्दादिकमित्यर्थ: ।

      शान्मिति । इदं पुरो वतिं स्थानं । शान्तं उपरतविषयं पह्मत इति पदं आश्रमएव पदं आश्रमिगतं शान्तत्वमुपचारादाश्रमे प्रयुक्तं । बाहु: अर्थादृक्षिणभुज: । स्फुरति स्पन्दते च । इह आश्रमपदे अस्य बाहुस्फुरणस्य फलं कुत: । राज्ञो नार्थ इह सम्भवतीत्यर्थ: । नियतिगतेरचिन्त्यहेतुताभिसन्धायाहअथवेति । भवतिव्यानां अवश्यभाविनां, बहुलग्रहणात् कर्तरि तव्यप्रयोगभूप्राप्ताविति धातुग्रहणे प्राप्तव्य नामित्यर्थ: । द्वाराणि मार्गा सर्वत्न भवन्ति आक्षेपालंकार: । "आक्षेप: स्वयमुक्तस्य प्रतिषेधो विचारणत्' इति तल्लक्षणं । आर्यांवृत्तम् ।। नेपथ्य इति । आश्रमपश्मत्र यवतिकान्तरितं नेपथ्यं भवति । इदो इति सख्यौ प्रति शकुन्तलावचनं । सेच्नीयवृक्षभेदात् इदो इदो इति द्विरुक्तं । दक्षिणेनेत्येनबन्तमव्ययं एनपा द्वितीया ' इत्येनबन्तयोगाद् वृक्षवा' टिकामिति पाक्षिकी द्वितीया । " वट वेष्टने' इति धातोर्ण्वुलि वाद्धिकाशब्दो निष्पन्न: वृक्ष्वीथ्या दक्षिणत इत्यर्थ: । " अमात्यगणिकागेहोपवने वृक्षवाटिके 'ति कोशेऽपि केवलयोगोऽत्न ग्राह्म: । आलाप इवेति । विप्रकर्षत: स्त्रीकण्ठस्य काकलीत्वाच्चास्फुटश्रणमिवशब्देन प्रतीयते । स्वप्रमाणानुरूपै: बालिकाऽऽकासदृशै: तनुभिरितृथ: , सेचनघटै: जलसेकार्थै: कनशै: । अश्वघासादिवत्तादर्थ्यषष्टीसमास: । बलापादपेभ्य: अचिरप्ररूढेभ्य: वृक्षेभ्य: । पादै: पिबन्तीति पादपा: " सुपि सथ: ' इत्यत्र सुपीतियोगवियोगात् आतोधातो: कप्रत्यय: । महावृक्षाणां हि सिचनमनपेक्षितं कन्यानामसुकरं च । अतावोलपदं । भिवर्तंन्ते अभ्यागच्दन्ति । निरूप्य दृष्ट्वा । रूपयतिदंर्शनार्थश्चुरादिषु पठित: । मघु माधुर्यमस्यास्तीति मधुरं रसवत् स्वादुनिप्रयेषु मधुरोन्यवत् ' इति विश्व: ।

      शुद्धान्तेति । शुद्ध: विविक्त: अन्त: प्रदेशो यस्य स: अथवा शुद्धा: उपदाशुद्धा: रक्षिण: अन्ते समीपे यस्य स: शुद्धान्त: अन्त:पुरां । अत्रान्त:पुरस्त्रीजन उपचर्यते । शुद्धान्तस्य दुर्लभभिदमीदृशं वपु: आश्रमवासिन: वर्षवातातपव्रतोपवासादिक्लिष्टस्येत्यर्थं: । जनस्य यदि भवति । उद्यानलता: प्रयत्नसंवर्धिता इत्यर्थं: । वनलताभि: यदृच्छारूडाभि: कर्त्रीभि: गुणै: रूपगन्धादिभिर्हेतुभि: दूरीकृता: पराजिता: खलु । केचित्तु आश्रमवासिनो जनस्येदं वपु: शुद्धान्तदुर्लभं यदि शुद्धान्तदुर्लभमेव । अव्ययानामनेकार्थत्वा दत्र यदिरवधारणार्थ: । अत एव " अधिवास्य यदि स्वकैर्यशोभिश्चिरमेनामुपर्भुजते नरेन्द्रा: ' इत्यादय: प्रयोगा: । तद्यथा, तनलताभिरुद्यानलता: गुणणैर्दूरीकृता: खलु इति व्याचक्षते । नचैत्तदुपपद्यते वनलातानां उद्यानलतातिशायित्वस्य अप्रसिद्धत्वादविवक्षितत्वाच्च । अन्यथा हि सर्वत्र निसर्गस्यैव प्रकृष्टत्वेन यत्न एय वृथा स्यात् । न किंचिदपि शिल्पं शोमेत । चोद्यानलतासु निसगंरम्यत्वस्य काचिदिस्ति क्षति: । नह्मेता: कृत्रिमा: । यत्नस्तु दोषापोहेन गुणमेव प्रगुणयति । सहि संस्कारो यद्गुणवति गुणत्न्तराधानं । किंच "सर्वंथा

अप्सरस्सम्भवैषा ' इति राज्ञो निगमनचनेन रूपस्यासमान्यत्वं दर्शंयता विरुध्ये । "मघुरमासां दर्शन ' मिति सामान्यत: प्रक्रमस्तु शकुन्तलायामेव चक्षु:प्रीत्यादूरे च वयोवेषसाम्यामात्रदर्शंनात् । अत्र चेदं वपूरितृयेकवचनं । अग्रेच वक्ष्यति " इदं किलाव्याजमनोहरं वपुरिति । यद्यर्थोक्तौ च कल्पनमित्युक्तलक्षणातिशयोक्ति: खल्वियं " धर्मात्मा सत्यसन्धश्च रामो दाशरथिर्यदि ' इतृयादिवत् सिद्धेप्यर्थे यदि प्रयीग: साध्यस्यापि सिद्धकल्पतां व्यंजयति । आर्यावृत्तम् ।

यावत् प्रतिपालयामि प्रतीक्षिप्ये । झटिति प्रवेशे तासां विस्त्रब्धभाषणं व्याहन्थेतेति भाव: । यथाभूत: उक्त: यथोक्त: सुप्सुपेति समास: । उक्तप्रकारइत्यर्थ: । व्यापार: सेकरूपो यस्यास्सा । हलविलेखन इति धातो: बहुलग्रहणादप्रत्यथे सति हलेतिरूपं । "हण्डे हञ्जे हलाह्लाने नीचां नेटीं सखीं प्रति' इत्यमर: । त्वत्तोऽपीत्यपिशब्देन शकुन्तलाया अत्यर्थप्रियत्वं व्यज्यते । "ध्रुवमपोयेऽपादान' मिति सूत्रं अपायशब्दो वैज्ञानिकं विभागमभिप्रति । इदमेव चाभन्धाय"माघुरा: पाटलिपुत्रेभ्या आढ्यतरा: ' इतृयदौ पञ्चमी भाष्ये समर्थिता । नवमालिकाकुसुमपेशलेति । कुसुमकोमलाया तलासे?कनियोगोपि श्रमायेति भाव: । किमुत पादपसेक इत्यर्थपत्तिर्व्यज्यते । ममापीति । तातस्यापत्यस्नेह इव ममैतेषु सोदर्यस्नेहो येन न श्रम इत्यर्थ: ।  समानोदरे शयित इत्यर्थे "विभाषोदरे ' अति समानशब्दस्य सभावविकल्पात् " सोदराद्य: ' इति सिद्धं सोदर्येति । सोद रेति पाठे सह उदरेण वर्तत इति व्युत्पत्त्यातुल्योगार्थेन सहशब्देन समास: । "वोपसर्जंनस्य ' इति सहशब्दस्य पक्षे स: । रूपयति अभिनयति । कथमिति विस्मथे । सा " दुहितरं शकुन्तलातिथिसत्काराये 'ति वैखानसवचनावगता । मुनिपुत्र्था एवंरूपत्वंसम्भावितमिति भाव: । असाधुदर्शी सम्यग्ज्ञानरहित: ।

      इदमिति । य: अव्याजमनोहरं कृत्रिमभूवणविभ्रादिनिमित्तसन्तरे णाचित्ताकर्षकं । "व्याजशाढ्येऽपदेशे च' इति विश्व: । "अपदेश: पुमान् लक्ष्ये निमितृतव्याजयोरपि ' इत्यभिधानादत्र निमितृतपर्यायत्वं । इदं किल एतादृशमपि वपु: तपस: बहुतरायाससाव्यत्य धर्मस्य क्षमं सहनं सायितुं कर्तु इच्छति । स: ऋषि: नीलोत्पलपत्रस्य अत्यर्थसुकुमारस्थेत्यर्थ: । धारयाप अञ्चलेन समिल्लतां समिद्यष्टिं छेत्तुं लवितुं व्यवस्यति आरभते । सुकुमारस्य परुषे कर्मणि नियोजनसम्यग्दर्शंनफलमिति भाव: । अत्र शकुन्तलायास्तप:प्रवर्तनस्य नीलोत्पलपत्रधारयासमिच्छेदनस्य च सदृशायोर्वाक्यार्थंयो:, य इच्छति स व्यत्यजीत्यैक्यारोवाद्वाक्यार्थवृत्तिनिदर्शनालङ्कार: । ध्रुवमिति सम्भावनायां ऋषिरित्यनेनात्रानभिज्ञत्वं सहजमिति व्यज्यते । एवं साभिप्राय विशेषणत्वात् परिकराकङ्कार: । विशेष्यसाभिप्रायत्वमते अपं परिकारांकुर: निदर्शनया चास्य संवृष्टि: । वंशस्थं वृत्तम् ।।

      विस्त्रब्धं तिरोधानादविदितं । अदयं दृढं पिनद्वेन बद्वेन । अ?पिपूवन्निह्मतेर्बन्धनार्थात् क्तपत्यये, " विष्ट भागुरि' रियादिना अपेरकारलोपे च पिनद्धेति रूपं । कंचुकव्लकलस्य पश्चाद्गन्थिबन्धाभिपायेण शिथिलयेति सखीप्रार्थनोपदर्शनं । अत्र वल्कनग्रन्थिदार्ढ्ये । धरत इति घरौ " पवाह्मव् ' पयस: क्षीरस्य धरौ स्तनौ तथो: विस्तारयितृ प्रतिक्षणविजृम्भणनिमित्तं । यूनो भाव: यौवनं । "हायनान्तयुवादिभ्योऽण् ' उपालभस्वेति उपालंभो द्वेधा निन्दापूर्वं: स्तुतिपूर्वश्च । यथा "अविवेकि कुचद्वन्द्वं हन्तु नाम जगत्?त्रयं । श्रुतिप्रणयिणोरक्षोरयुक्तं जनमारणं ।' इति । अ9 पूर्वार्धे निन्दापूर्वं उपालम्भ: उत्तरार्धे स्तुतिपूव्रं इति विवेक: । प्रकृते च स्तुतिपूर्व: । नवयौवनेन पयोधरयो प्रतिक्षविजृम्भणात् वल्कलबन्धो दृढीभवतीति स्तुतिपर्यवसनातृ । अतश्च अज्ञातयोवना ना मुग्धाभेद इति ष्यज्यते । अस्या: शकुन्तलाया: वपुषश्शरीरस्य । अस्य वपुष इति तु युक्त: पाठ: । महार्हवसनाभरणयोग्यस्येत्यर्थ: । अननुरूपं विसदृशं । काममित्यर्धाङ्गीकारे यद्यपीत्यर्थ: । "'अकामानुमतौ कामं ' इतृयभिधानात्: अकङ्कारश्रियं पुन: अलङ्कारशोभां तु । न पुष्णातीति न पुष्णात्येत्यर्थ: । अननुरूपयाप्यलङ्कारशोभावहत्वमलङ्कार्यगुणातिशयादित्याह ।

      सरसिजमिति । सरस्यां जायतइति सरसिजं "सप्तम्यां जनेर्ह:" "ङ्याषोस्संज्ञाच्छन्दसोर्बहुल' मिति पाक्षिको हस्वश्च । अथवा सप्तम्यन्तसरश्शब्दादेव जायतेरिदं रूपं । "तत्पुरुषे कृति बहुलं 'इत्यलुक्समास: । कमलं शैवले न जलतील्यापि गर्हायामपि: । गर्हासमुच्चयप्रश्रशङ्कासंभावनास्वपि' रितृयमर: । अनुहिमांशो: चन्द्गस्य लक्ष्मीं तनोति परभागतया शोभन्तरमादधातीत्यर्थं: । न केवलमविरोधिनेव गुणोत्तरस्य शोभापरिपोष:

। अपि तर्हि विरुद्वेनापीति निदशंयितुं तेजस्तमसोरिव विरुद्धयोर्लक्ष्मचन्द्रयोर्ग्रंहणं । अतएव मलिनमपीति विशेषणं । निसर्गशोभिनि प्रत्यनीकरूपमपि परमभागाय भवतीति भाव: । तथा इयं तन्वी वल्कलेनाप्यधिकमनोज्ञा । अत्नोपपादकमर्थानतरं न्यस्यति किमिवेति । मधुराणां रम्याणामाकृतीनां किमिव हि न मंडनं सर्वंमेव मण्डनमित्यर्थ: । आश्रयगुणादगुणमपि गुणवद्भवति योजयितुरेव तु विसदृशयोजनं द्षणमिति भाव: । अत्र केचित् प्रश्रार्थमपिमादय शैव लेनानुविद्वं सरसिजमपि रम्यं न रम्यमित्यर्थ: । लक्ष्महिमांशोर्लक्ष्मीमपि तनोति । न तनोतीत्यर्थं: । इयं तन्वी वल्कलेन अप्यधिकमनोज्ञा । न मनोज्ञेत्यर्थ: । मधुराणामाकृतीनां किं कुत्सितं वस्तु मण्डनं न भवतीति व्याचक्षते । तत्र न पुनरलंकारश्रियं न पुष्णातीति प्रकमवैरूप्यं तावत् । वर्ण्यंवस्तुनि च न कश्चिदतिशय: प्रतिपादित: स्यात् । प्रश्रार्थस्यापे: प्रतिक्षोपार्थयोजनानौचितृयं प्रथममेवाक्तं । अपिशब्दस्य व्युक्रमेणान्वया स्वरसश्च । यदपि, सरसिजमपि रस्थं हिमांशोरपि लक्ष्मलक्ष्मीं तनोति गर्हायामपि: न्यून्गुणयोरपि शोभा दृश्यतइत्यर्थ: । इयमधिकुगुणा वल्कलेनाप्यधिकमनोज्ञेति किमु वक्तव्यमित्यर्थ । शिष्टं स्पष्अमिति । तदप्यपास्तप्रायं समान्येन विशेषसमर्थनरूपोऽथन्तिरन्यास: । रम्यं, लक्ष्मीं तनोति, अधिकमनोज्ञेति शब्दमेदेनेकस्यैव सामान्यस्य ग्रहणात् प्रविस्तूपालङ्कार: । " वाक्ययोरेकसामान्ये प्रतिवस्तूपमामता' इति तल्लक्षणं । मालिनी वृत्तम् ।।

      कठिनमिति । कटिनं परुस्पर्शमपि मगाक्ष्या: शकुन्तलायास्सम्बन्धिवल्व लं कान्तरूपं मनोज्ञाकारमेव । अत: मनसि मच्चित्ते स्वरुपमपि रुचिभङ्गंरसाहानिं नादधाति न करीति । यथा विवचानि सरसिजानि यस्यां तस्या इति कान्तरूपत्वस्थाने विशेषणं । कमलिन्‌या: स्तोकमीषन्निर्मुक्त: निर्गत: कण्ठ: पाब्लो वृन्तोपस्भिागो यस्य तत् । कर्वशं कटिनं वृन्तजालं प्रसवबन्धनस्यावयवसमूहइव । तदपि कटनं तथापि कमलिन्या: शोभावहमित्यर्थं: ।

      त्वरयतीव सेकार्थं क्षिप्रमाह्वयतीवेत्युत्प्रेक्षा । सा च आह्नानव्रियोपयोगितया पल्लवानामंगुल्यात्मना पिरणामात् परिणामालंकारानुप्राणिता । यावत्संभावयामि सेच्नेनानुग्रहीष्यामि । मूहूर्तं क?ञ्चित्कालं । अल्यान्तसंयोगे द्वितीया । लतासनाधइवेति तव लतासदृश्यादित्यर्थ: । यावत् प्रतिभाति प्रतिभास्यतीत्यर्थ: । प्रियमपीति हितं मनोहारिच दुर्लभं वच' इति न्यायेन प्रियत्वसत्वयोस्सहावस्थान विरोधो1़पिना दर्शित: । न पुन: प्रियंवदेति पादे केवलप्रिया?यवादिनी न भवतीत्यर्थ: ।।

      अधरइति । अधर: किसलयस्य पल्लवास्येव रागो यस्य स: । बाहू कोमलविद्वपानुकारिणौ ललितलताशाखासदृशौ । अङ्गेषु अवयवेषु सन्नद्धं सम्बद्धं यौवनमिति यौवनकालिको लावण्यविशेष उपचर्यते । कुसुममिव लोभनीयं स्पृहणीयं । अत्र किसलयादियपलताधर्मबन्धेन लतासादृश्यप्रतिपादनात् वाक्यार्थोपमा । आर्यावृत्तम् ।

      सह मिलित्वा करोति फलं निष्पादयतीति सहकार: । स्वयमात्मनैव वृणीत इति स्वयंवरा " संज्ञायां भृतृवृजिधारिसहितपिक्षम: ' इति खच्र । " अरुर्द्विषदजंतस्य मुम् ' इति भुमागम: । स्वयंवरा च सा वधूष्च । स्वयमेव शाखाभिरासादनादिति भाव:' इति मुमागम: । स्वयंवरा च सा वधूश्च । स्वयमेव शाखाभिरासादनादिति भाव: । ज्येत्स्त्र अत्या अस्तीति ज्योत्स्री । ज्योत्स्त्रादिभ्य उपसैख्यानादण । " ब्ढ्ढिनञू ' ?इत्यादिना ङीए "संज्ञापूर्वो विधिरनिसय ' इत्युक्त्या वृद्ध्यभाव: । वनज्योत्स्त्री वनस्य प्रकाशिकेत्यर्थं: । नामैव नामधेयं "भागरूपनामभ्यो धेय: ' विस्मृताऽसि विस्मृतवत्यसि " गतृयथांकर्मकश्लिषशीङू स्थासवसजनरुडजीर्यतिभ्यश्च' इति सूत्रे चकाराद्व्यवसितप्रतिपन्नादिष्वपि कर्तरि क्त इति वामनोक्त्या विस्मृतेति कर्तरि क्त: । जइ इति । यद्यातृमानं विस्सरिष्यामि तदानीमेनामपि विस्मृता स्यामिति विपरिणामेनान्वय: । " तह जइ ' इति पाठे तथा यदि एनां विस्मृता स्यां चेत् तर्ह्मातृमानमपि विस्मरिष्यामीत्यर्थ: । उभयमष्यसम्भवीति भाव: । नवं कुसुममेव यौवनं यस्या: सा नवकुसुमा लता नवयौवना वधूरिव प्रथमसङ्गमोचितेत्यर्थ: । बद्धपल्लवतया आरब्धकिसलयतया उपभोगे लतासंश्वलेषरूपे क्षमश्श्याक्त: प्रदर्शित: । " कुसुमंस्त्रीरजोनेत्ररोगयो: फलपुष्पयो: ' इति, "पल्लव: किसलये बले । विटपे विस्तरेऽकक्तरागे शृङ्गारषिङृगयो' रिति चाभिबानातृ । अत्र विशेषणसाम्यादप्रस्तुतवधूवरवृतृतान्तप्रतीतेस्समासोक्तिरलङ्कार: ।

?किं निमित्तं किमर्थंमित्यर्थं । "निमित्तपर्यायप्रयोगे सर्वासां प्रायद्रर्नंनं ' इत्युक्त्या प्रथमाप्रयोग: । विभावयामि जानामि । खल्विति जिज्ञासाव्यञ्जकं । "खलुस्याद्वाक्यभूषायां जिज्ञासायां च सान्त्वने । वीप्सामाननिषेधेषु पूरणे पादवाक्ययो:' इति मेदिनी । अपि नामेति सम्भावनायां । अपि नाम लभेण किं प्रासिप्तस्संभवेदित्यर्थ:। आत्मगत: मनसि स्थित: । स्वविषय इति वा । स्वमनोरथ एव मदपदेशेन प्रकाश्यत इत्यर्थं: । आवर्जयति अधोमुखोकरोति इदं क्रियाच्छलेनाकारगोपनार्थ । एष मनोरथ: अनुरूपवराभिलाष: । दु:खेन लभ्यत इति दुर्लभ:" ईषहु:सुषु कृच्छ्राकुच्छ्रार्थेषु खल्' अस्यास्तुल्यरूपो वरो न सम्भवतीत्यर्थ: । समान: वर्ण: ब्राह्मणत्वादिजाति: । यस्य तत् सवर्णं । "समानस्यच्छन्दस्यमूर्धप्रभृत्युदर्केषु' इत्यत्र समानस्येति योगविभाग त्  

सपक्षसधर्मादिवत्सिद्धि: । सदृशार्यस्य सहशब्दस्य वा सदृशी वर्णो यस्येत्यस्वपदविग्रहे " सहस्थ सस्संज्ञाया ' मिति सभाव: । सवर्णं न भवतीत्यसवर्णं क्षेत्रं पत्नीशरीरयो ' रित्यमर: । तत्र सम्भवो जन्म यस्यास्सा: येन परिग्रहयोग्या स्यादिति भाव: । कृतं साध्यं नास्तीत्यर्थ: । "गम्यमानापि क्रिया कारकविभक्ते: प्रयोजिका' इति गम्यमानसाधनक्रियापेक्षया करणातृवातृसंदेहेनेति तृतीया ।

      असंशयमिति । असंशयं नि:संदेहं यथा तथा । क्षतात् त्रायत इति क्षत्न: । पृषोदरादित्वासाघु: । तस्य कर्तृं:, परिग्रहक्षमा विवाहयोग्या भवति । यद्यस्मात् कारणात् आर्थं पापपराङ्मुखं "कर्तव्यमाचरन् काममकर्रांव्यमनाचान् । तिष्टति प्रकृताचारे स तु आर्य इति स्मृत: ' इति हि वसिष्ट: । मे मन: अस्यां शकुन्तलायां अभिलाषि सानुसागं । नन्वकृत्यवर्जनादार्यत्वं न पुनरार्यकृतस्वात् कर्मंणां कृत्यत्वं अत आह-सतामिति । सतां साधूनां सन्देहपदेषु हानोपादानसंशयविषयेषु । वस्तुषु अर्थेषु अन्त:करणप्रवृत्तय: मनस:स्वरसगतय: । प्रमीयते अनेनेति प्रमाणम् निश्चयसाधनं हि । "प्रतृयक्षानुमानशब्दा: प्रमाणम् "'जात्याकृतिव्यक्तय: पदार्थ: ' इतृयादिवत् संख्याविशेषस्याविवक्षणादोत्सर्गिकमेकवचनं । अयमातृमत्तुष्टिर्नाम प्रमाणालङ्कार: । अस्याचलङ्कारस्यायमेव च श्लोक: कुवलयानन्देऽप्युदाहृत: । केचिदत्रात्मप्रशंसादोषमसहमाना व्याचक्षते । यदार्यमित्यत्रयदा आर्यमिति पदच्छेद: । यदा असंशयं क्षत्रपिरग्रहक्षमा शकुन्तला भवति । यत्तदोर्नितृयसमृबन्धात्तदेतृयाक्षिप्यते । तदानीमेव अस्यामभिलाषि मे मन: आर्य स्यातृ । अन्यथा अनार्यंमेव स्यादित्यर्थ: । नन्वस्ति मन: प्रवृत्ति: प्रमाणमिति चेदाह---सतामिति । सन्देहपदेषु वस्तुष्वन्त: करणप्रवृत्तय: सतां हि प्रमाणम् । न तु मादृशानामित्यर्थ इति । अत्र यदा आर्यमिति क्लिष्ट: पदच्छेद: । अथवा कृतं सन्देहेनेति प्रक्रमविरोधश्च । नचात्मनैवातृरूपावधारणामात्मस्तुतिर्भवतीति न र्किविदिदं । वंशस्थं वृत्तम् ।

      तत्त्वत: कथमियं कण्वदुहितेति परमार्थत: । ससम्भ्रमं ससाध्सं । सम्भ्रमस्याध्वसे1़पि स्यात् संवेगादरयोरपि' इति हैम: । मधुकरोतीति मधुकर: । " कृञोहे तुताच्दल्यानुलोभ्येषु' इति ताच्छील्पेट: । अभिवर्तते अभिमुखमागच्छति । "लक्षणेनाभिप्रती आभिमुख्ये 'इत्यभे: कर्मप्रवचनीयत्वाद्वदनमिति द्वितीया । साधु बाधनमित्यादि सासूयमिवेत्यन्तं प्रतिक्षप्तमपि व्याख्यायते । नाधनं भ्रमरपीडनमपि साधु मनोज्ञम् ।

      यत इति । षट्रचरण: भ्रमर: यतो यत: अभिवर्तते ततस्तत: तत्र तत्र प्रेरितलोललोचना व्यापारितवच्चलनयना विनर्तितभ्रू: इयमकामापि आरण्यकत्वादजानत्यपि भ्यादेवोपदेष्टु सकाशात् । "आयख्यातोपदेशे ' आख्यातोपदेशे' इत्यपादानत्वात् प़ञ्चमी । भयाद्धेतोवां दृविभ्रमं शिक्षते परिचिनोति नैसर्गिकी चेष्टैव विलासादप्यतिरिच्यत इति भाव: । सासूयमिव भ्रमरे शकुन्तलासङ्गिनि सेर्ष्यमिव । अत्र तृवं खलु कृतीत्यनेन स्पृहाया एव व्यञ्जनात् सस्पृहमिति पूर्ववावक्यरथैव सग्बन्धो युज्यते न तु सासूयमिवेत्यस्य तत्र समृबन्धो भवेत् ततश्वच ज्ञायते प्रक्षिप्तमेतावदिति । वंशस्थंवृत्तम् ।

      चलापाङ्गमिति । हे मधुकर चलापांगां कातरललोचनान्तां अत एव वेपथुमीं सकम्पां दृष्टिं बहुश: अनेकवारं स्पृशसि पराभृशसि । रहसि भवं रहस्यं दिगादित्वाद्यत् तदाख्यातुं शीलं अस्येति रहस्याख्यायीव " सुप्यजातौ णिनिस्ताच्छील्ये ' कर्णान्तिकचर: श्रवणसमीपचारी सन् मृदु स्वनसि । कर्णविवरान्त:स्वनस्य बहिरप्रसरान्मदुत्वं । करौ व्याधून्वत्या: त्वदपनीदनार्थं विक्षिपन्त्यास्सतृया:,रते: सर्वस्वभूतं अधरं पिबसि । अधदानं हि स्त्रीणां विर्स्वंभातिशयलक्षणं येन रतिर्महतीं भूमिमारोहतोत्युक्तं रतिसर्वस्वमिति ।

अतएवोक्तमन्धत्रापि कविना " अपरिक्षतकोमलस्य यावत् कुसुमस्येव नवस्य षट्पदेन । अधरस्य पिपासता मया ते सदयं सुन्दरि गृह्मते रसोस्य' इति । इहापि व्क्ष्यते "मुहुरंगुलिसंवृताधरोष्ट ' मितृयादि । " मितृयादि । "सीत्कारं शिक्षयति व्रणयतृयधरं तनोति रोमाच्चं । नागरिक: किं मिलितो नाहि सखि हैमन: पवन: " 'सन्द्रष्टाधरपल्लवा सचकितं हस्ताग्रमाधून्वती मा मा मुञ्च शठेति कोपवचनैरानतिंतभ्रलता । सीत्काराञ्चितलोचना सपुलकं यैश्चुंबिता मानिनी प्राप्तं तैरमृतं श्रमाय मथितो मूढैस्सुरै: सागर:' इत्यादितो नागरिकरतेरधरपानप्राणत्वं स्फुटं । वयं तत्त्वान्वैषात् क्षत्रपरिग्रहयोग्यकुलविशेषादिपरमार्थान्वेषणाद्धेतो: हता: नष्टस्वार्था अभूमा त्वं खलु अविख्चार्थं स्वैरप्रवृत्तस्त्वमेव कृती धन्य: । कृत्याकृत्यविचार: कार्यंहानये वरमविमृश्यकारित्वमिति भाव: । अत्र दृष्टिं स्पृशसीत्यनेन मधुकरस्य कुवलयभ्रम: चलापाङ्गामिति विशेषणेन कर्णान्त विश्चान्ततया कर्णावतंसताबुद्धिश्च भ्रमदार्ढ्यहेतु: प्रतीयते । येन तत्नैव स्वननं । अधरं पिबसीतृयेन अरविन्दजपाकुसुमादिभ्रमो1़भिव्यज्यते इति वस्तुना भ्रान्तिभदलं ?कारध्वनि: सात्त्विकवेपथुमतीं च दृष्टिं पश्चादुपेत्याच्छादयितुं स्पृशति । तथा " अप्यवस्तुनि कथाप्रवृत्तये प्रश्रतत्परमनङ्गशासनं । वीक्षितेन परिगृह्म पार्वतीमूर्धकम्पयमुत्तरं ददौ ' इत्युक्तरीत्या रहस्यमविवक्षितमपि व्याजीकृतृय कपोलमूलस्पर्शलोभाद्यत्किंचिदेव कर्णान्तिके रणति । ससीत्कारव्याधूतहस्तायाश्चाधरमपि रतिसर्वस्वभूतमन्त: पिबति । तथा त्वमपि सर्वमेव नागरिककामिभोगं भुक्तवानसि केवले शास्त्रविचारपरतन्त्रतया वयंविप्रलब्धा: स्म इति । अत्र भ्रमरस्वनस्य रहस्याख्यानत्वेनाध्यवसानात् उत्प्रेक्षा । प्रस्तुतभ्रमरवृत्तान्तेन विशेषाणसामान्यादप्रस्तुतकामिचरितप्रतीतेश्च समासोक्ति: । तत्त्वान्वेषस्य गुणस्य दोषत्वकल्पनाल्लेशाल्लेशालङ्कारश्च "लेशास्तु दोषगुणयोर्गुणदोषतृवकल्पनमि'ति हि तल्लक्षणम् । ते चात्न संसृज्यन्ते । तदुपस्कृतया च भ्रमरस्वभावोक्या परिपुष्यमाणो रसोऽङ्गी ध्वन्यते ध्वनिकृद्भि: । "रसबन्धेष्वतृयादृतमना: कविर्यमलङ्कारं तदङ्गतया विवक्षति ' इत्यारभ्य हममेव श्लोकमुदाहत्य " अत्र हि भ्रमरस्वभावोक्तिरलङ्कारो रसानुगुण' हत्युपन्यस्तं । अयं श्लोक: भट्टाभिनवगुप्तपादैर्व्याख्यात: । यथा " हे मधुकर वयमेव विधाभिलाषचाटुप्रवणा अपि तत्त्वान्वेषाद्वस्तुवृत्तेऽन्विष्यमाणे हता: आयासमात्रपात्रीभूता जाता: । त्वं खल्विति निपातेनायत्नसिद्धं तवैव चरितार्थंत्वमिति शकुन्तलां प्रत्यभिलाषिणो दुष्यन्तस्येयमुक्ति: । तथाहि कथमेतदीयकटाक्षगोचरा भूयास्म, कथमेषास्मदभिप्रायव्यञ्जकं रहोवचनमाकर्ण्यात् । कथं नु इठादनिच्छन्तृया अपि परिचुम्बनं विधेयास्मेति यदस्सामकं मनोराजृयपदवीमधिशेते तत्तवायत्नसिद्धं । भ्रमरोहि नीलोत्पलधिया तदाशङ्काकातरां दृष्टिं पुन: पुन: स्पृशति । श्रवणावकाशपर्यन्तत्वाच्च नेत्नयोरुत्पलशङ्कानपगमात्तत्रैव ध्वन्यमान आस्ते । सहजसौकुमार्यत्रासकातराथाश्च रतिनिधानभूतं विकसितारिवन्कुवलयामोदमधुरमधरं विबति' इति । चलापाङ्गं दृष्टा इति पाठे चलापाङ्गं यथा तथा दृष्ट:सन् वेपथुमतीं शकुन्तलां स्पृशसीति व्याख्येयम् । शिखरिणी वृत्तम् ।।

      सस्मितं किथं हस्तापनोद्याद्भमरात् परित्राणान्वेषणमिति नर्मगर्ममित्यर्थ: । के न केचिदपीति प्रतिषेधे किंशब्द: । उभे मिलितृवापि परित्रातुमसमर्थे इत्यर्थ: । दुष्यन्तं राजानं आक्रन्द आहृवय । क्रदि आहृनाने रोदने चे ति धातु: । अत्र हि सेनाशस्त्रादिमता राज्ञा भवितव्यमिति भाव: । तपोवनानि राजरक्षितानि नामेति । प्रसिद्धौ । आत्मानं दर्शयितुयम्रतो भाव: । तपोवनानि राजरक्षितानि नामेति । प्रसिद्धौ । आत्मानं दर्शयितुमग्रतो भवितुमित्यर्थ: । क: क इति त्बरातिशयात् द्विर्वचनम् । विचार्य विचिन्तृय । विरमतीति । " व्याङ्परिभ्यो रम ' इति परमस्मैपदं । अपदान्तर इति । न विद्यते पदस्यान्यस्य अन्तरमवकाशो यस्मिन् तस्मिन् पूर्वपदन्यासाव्यहितपदन्यास इत्यर्थ: । "संक्तके त्वव्यहितमपादान्तरमित्यिप' इत्यमर: । पदान्तर इति  पाठे अन्यस्मिन् पदनन्यासे इत्यर्थ । सदृष्टिक्षेपं भ्रमरमार्गे दृष्टिं प्रसायं । पदन्यासमात्रेण मधुकरनिवृत्तिसंभावंन र्मापध्यात् ।

      क इति । दुष्टं विनीता: शिक्षिता: दुर्विनीतास्तेषां अपथवृतानां शासतरि शमयितरि पोरवे दुष्यन्ते वसुमतीं शासति रक्षतिसति, कोऽयं सुग्धासु बालिकासु तपस्वि कन्यासु प्रशानस्वि यर्थ: । अविनयं बलादास्कन्दनरूपं दुराचरितं आचरति । तपस्विकन्याखित्यनेने "तपष्षङ्भागामक्षय्यं ददातृयारण्यको जन: '

इति वक्ष्यमाणं सविशेषपालनीयत्वं व्यजृयते । अख पौरव इति परोक्षनिर्देशनं राजभावगोपनार्थं । आर्यावृत्तम् :

      सम्भ्रान्ता: महापुरुषदर्शनादनिभृता: । सौम्यदर्शनत्वात्किचिदिवेति । अत्याहिर्त महती भीति: । "अतृयाहितं महामभीति: कर्म जीवानपेक्षिच' इतृयमर:इयमिति शकुन्तलानिर्देष: । दर्शयति अंगुल्या निर्दिशति । अपीति प्रक्षे । तपोधनत्वात्तपसि कुशलानुयोग: । साध्वसेन त्रासापरनाम्रा व्यभिवारिभावेन "गर्जितादेर्मन: क्षोभस्त्रास' इति दशरूपके: अवनतं मुखं यत्यास्सा । प्रथमदर्शन एव चक्षु:प्रीत्युदयो र्गम्यते । साध्वसादवचनेति पाठान्तरं । अतिथिविशेषस्य विशिष्टातिथे: लाभेने । तपो वर्धत इति प्रश्रस्थेन सम्बन्ध: । अतिथिविशेषस्य विशिष्टातिथे: लाभेन । तपो वर्धत इति प्रश्रस्थेन सम्बन्ध: । अतिथीनामाराधनं प्रथमं तप: तच्चेदृशप्रकृष्टातिथिलाभेनाभिवृद्धमित्यर्थ: । राजभावापरिच्चानादार्थंव्यपदेश: शोभनमागतं आगमनं स्वागतं । अर्घायेदमर्ध्यं ' पादावर्घाभ्यां चेति यत् ' । इदं तावत् सेचनकलशस्थं तु । अर्ध्याययोग्यमित्यर्थ: । गुरुनियोगात् प्राधिान्याच्च शकुन्तलानियोजनं । सुष्टु नृत्यन्त्यनयेति सूनूता " हलश्च ' इति घञ्र । संज्ञापूर्वस्य विधेरनित्यत्वादगुण: । "अन्येषामपि दृश्यत ' इति दीर्धश्च । तया सत्यप्रियया ' वाक् चतुर्थी च सूनृता ' अन्येषामपि दृश्यत' इति दीर्घश्च । तया सत्यप्रियया " वाक् चतुर्थीं च सूनृता' इति मनु: । अतिथय इदं आतिथ्यं "अतिथेर्व्य:" 'क्रमादातिथ्यातिथेये अतिथ्यर्थेत्र साधुनि' इत्यमर: । प्रभूता छाया यस्यां तस्यां अत एव शीतलायां  " सञ्जकुव्जादिवत् समास: । सप्तपर्णस्य वेदिकायां अधस्तन्निर्मितभूर्मा परिश्रमस्य विनोदनमयनं । यूयमपि । न केवलमहमित्यर्थ: । अनेन वृक्षसे चनरूपेण । परिश्रान्ता अत उपविशतेत्यर्श: । पर्युपासनं सेवनं । तपोवनविरोधिनो विकारस्य मन्मथविकारस्य । गमनीया प्राप्या । अत्र दर्शनमात्रेण निर्विकारस्यापि विकारोदयाद्राज्ञो रम्यताविशेषो व्यज्यते । सुहृदां भावस्सौहार्दं " हृद्भगसिन्ध्वन्ते पूर्वपदस्य च' इत्युभयपदवृद्धि: । समाभ्यां परस्परसदृशाभ्यां वयोरूपाभ्यां रमणीयं वयोरूपग्रहणादनुरागो व्यज्यते । रूपसाम्यं चात्रावयवन्यूनातिरेकाभावरूपं सामान्याकाररामणीयकं । तेन शकुन्तलाया विलक्षणसौन्दर्यत्वाविरोध: । जनान्तिकमिति । "त्रिपताकाकरेणान्यानपवर्यान्तरा कथां । अन्योन्यामन्त्रणं यत्स्याज्जनान्ते तज्जनान्तिकम्'

इति दशरूपके । जनानामन्ते समीपे भवमिति व्युत्पत्ति: । चतुरा गंभीरा च आकृतिराकार: अभिप्राय इत्यर्थ: यस्य स:, अवसरोचितवेदित्वाच्चतुरत्वं, गूढाकारतया र्गाभीर्यं च । मधुरं सुशब्दतया श्रोलहृद्यं, प्रियं रुचिरार्थतया चिताकर्षकं च श्चालपन् भाषमाण: । प्रभवन् प्रभुरिव राजेवेत्यर्थ: । अन्यरयैवं गांभीर्यं माधुर्यंच नोपपद्यत हतिभाव:, कौतूहलं जिज्ञासा । मधुरालापेन सरसवचने जनित: विश्वास: विस्त्रम्भ: मां मन्त्रयते आलापयति चुरादेर्हेतुमण्णिच् । अन्यथाऽस्मादृदशजनस्य वागवसरो न भवतीत्यर्थ: । कतम: कहूनां मध्ये क:, "वा बहूनां जातिपरिप्रश्र' इति डतमच् " जातिरिप्रश्र' इति च नप्रत्याख्यातमाकरे । अलं कृत इति---कुलालङ्करणं विदितोसीति भाव: । विरेहेण प्रोपितस्य तव वियोगेन पर्युत्सुका: दर्शनोतृकण्ठिता: जना: यस्मिन् स: । कृत इति " तमाहितौत्सुक्यमदर्शनेन प्रजा: प्रजा: प्रजार्थव्रतकर्शिताङ्गं । नेस्त्रै: पपुस्तृप्तिमनान्नुवद्भिर्नवोदयं नाथमिवौपधीनां' इति न्यायेन सकृतृपश्यतामपि चित्तहरस्य चिरविरहे पादोपजीविनां किमुतेति भाव: । किं निमित्तं वेति वाकारश्चार्थे । आत्मा शरीरं तपोवनपरिश्चमस्य फलूलाशनपादचारादे: पात्रतां विषयतां नीत: प्रापित: एवमन्वयो देशस्तपोवनप्रवेशप्रयोजनं चेति त्नितयं पृष्टं । मा उत्ताम्येति । नञर्थे मेत्यव्यं,नतु माङ् अतो न लुङ् । चिन्तितं जिज्ञासितं । मन्त्रयते पृच्छति । इदानीं प्रश्रानन्तरं । कथमित्यादि - आत्मनिवेदने सभ्भ्रमाद्विस्त्रब्धालापविच्छदे: - आन्यथा करणे चात्मापहारो दोष इत्यर्थ: । धर्माधिकारे वर्णाश्रमधर्मप्रत्यवेक्षणध्यापारो नियुक्त: नियमित: राजपुरुषत्वप्रतीत्या न विस्त्रम्भविच्छेद: । पौरवेण राजा स्वपित्राधर्माधिकारे नियुक्ते: अभिषिक्त इति च वस्तुवृत्त्यानात्मा बोर्ध्यं । पुरुवंश: उक्त: देशोपि तत एवोक्तकल्प:, तृतीयमुत्तरयति । सोहमिति । अविघ्रानां कियाणां यज्ञादिकर्मणामुपलम्भाय साक्षात्करणार्थं । धर्मस्यारण्यमिति तादर्थ्यंषष्ठीसमास: तपोवनमित्यर्थ: । इदानीं आगो त्वयि, धम्रचरिण इति - स्वरक्षणे परतन्त्रा इति भाव: । सनाथा इति । अन्यथा प्रतिकर्तुमनीश्वरा: प्रत्यूहप्रतिहता अनाथा: स्युरिति भाव: । शृङ्गारलजृजां रतित्वमारूढत्यानुरागस्य सम्बन्धिनीं व्याभिचारिभावरूपां लज्जां । अभिनयति मुखनमनक्षितिलेक्षलनादिभिर्दर्शयति । आकारं इङ्गितं आकाराविङ्गिताकृती ' इत्यमर: । तत:

तातसन्निधनिं । किं भवेत् किमपराद्धं मया यत्तातो न मृष्येदिति भाव: । अतिथिविशेषं विशिष्टमतिथिं । जीवितसर्वस्वेन स्वजीवनार्थेन सर्वेणापि द्रव्येण कृत: अर्थ: आतिथ्यरूरूपं प्रयोजनं यस्य तं करिष्यति, विशिष्टातिथिदर्शने जीवितमपि नगणयन्ति शिष्टा इति भाव: । जीवितभूतेन सर्वस्वेन तृवयैव दत्तया कृतार्थे करिष्यतो व्यज्यते । तदिदभमिसन्धायाह--किमपीति । वयमपीति । यथा यूयमस्समि,षयं पृष्टवत्यस्तथे त्यपि शञदार्थ: । सखीगतं प्राप्तं सखीविषयमिति यावत् । अभ्यर्थना प्रश्र: अनुग्रह: खलु अत: प्रश्टव्यमित्यर्थ: । अथ वा अभ्यर्थ्यत इत्यभ्यथंना । कुशलप्रश्राद्यनुग्रह: प्रार्थनीय: खत्वित्यर्थ: । राज्ञ: शकुन्तलाविषया प्रार्थनानुग्रहरूपेत्यपि प्रतीयते । भगवान् असंकुचितज्ञान: "" उत्पत्तिं प्रलयच्चैव भूतानामागिं गतिं । वेत्ति विद्यामविद्याच्च वाच्यो भगवानिति '' इत्युक्तलक्षण: । शाश्वते नित्ये । ब्रह्मणि ब्रह्मचर्ये ब्रह्मशब्द उपचाराद्वेदग्रहणार्थे व्रते ब्रह्मचर्यरूपे वर्तते । प्रकाश: प्रसिद्ध: । तदात्मजाकाश्यपतनयेत्येतत् कथं । कृतं गोत्रप्रयुक्तं नामधेयं यस्य स: । कुशगोत्रज इत्यर्थ: । महान् प्रभाव: स्वर्गान्तरसर्गादिरूपो यस्यस: । अस्ति श्रूयते "प्रकाशं रूयते ' " असदीप्ता ' विति भौवादिवात् क्तिचि अस्तीति तिडन्त्प्रतिरूपकमर्व्य " अस्याह कालसामान्ये तिङन्तप्रतिरूपकौ ' इति त्रिकाण्डशेष: । प्रभवतृयस्मादिति प्रभवस्तं पितरमित्यर्थ: । तेन कौशिकेन उज्झितायास्त्यक्तायास्सत्या: । कौतूहलं जिज्ञासा अपत्यत्यागकारणं जिज्ञास्यत इत्यर्थं: । काश्यपसंवर्धनोक्त्या मातापितृभ्यामुभाभ्यामप्युज्ज्ञितत्वं व्यज्यते तत्र च बलवता हेतुना भाव्यमिति भाव: । किलेत्यैतिह्मे । किमपि कुतो वा हेता: जातशङ्कैरुत्पननभयै: । किमपीत्यनेन तस्य देवपदानिच्छया शङ्कानिमित्ताभावस्मूचित: । अप्सरा ?इति । "स्त्रियां बहुष्वप्सरस ' इत्यमर: । प्रायोवादेन " अनचि चे' ति सूत्नेअप्सरा' इति भाष्यप्रयोगात् अत एव " स्त्रियां बहुष्वप्सरा अपि ' इति शब्दार्णव: । अन्यसमाधिमीरुतृवमिति अन्तरेणापि निमितृतमिति भाव: । वसन्तावतारसमये वसन्तप्रादुभविकाले उन्मादियितृ चितृतविभ्रमकरं । अवबम्यते अनुकृतमपि ज्ञायत एव । मेनकासङ्ग, अपत्यजन्म, तपोव्ययनिर्विण्णेन पित्रा, शापभीतया च मात्रापरित्यगा:, आनृशंस्याच्च काश्यपेन संवर्धनमित्येतावदम्यूह्मत इत्यर्थ: । सवथानियतं अप्सरास्संभवो यस्यास्सा राजषिंसम्भवत्वात्परिग्रहार्हत्वं हृदयस्थितं ।

      मानुषीष्विति । कथं वा मानुषषु अस्य लोकोत्तरस्येत्यर्थ: । रूपस्य "अविध्यारोप्यविक्षेप्यबन्धनीयैरभूषितं । यद्भूषितवदाभाति तद्रूपमिति कथ्यते ' इत्युकृतलक्षणस्य सभवस्समम्भावना स्यात् । अमानुषं रूपं न मानुषीषु सम्भवतीति भाव: । प्रभया तरलं ज्योतिवैद्युतं तेज: वसुधातलान्नोदेति " जातेरस्त्रीविषयादयोपधा' दिति ङीषि " योपधप्रतिषेधे हयगवयमनुष्यमतस्यानामप्रतिषेध' इति वाच्याच्च मनुष्यशब्दग्रहणे " हलस्तद्धितस्ये'ति च यकारलोये मानुषी शब्दसिद्धि: ।। वसन्ततिलकम् वृत्तम्  ।

      मनोरथ: शकुन्तलाभिलाष: । लब्धावकाश: प्राप्तावसर: क्षत्रपरिग्रहयोग्यत्वादिति भाव: । परिहासेनोदाहृतामुक्तां " जह पणजोसिणी अत्तणो अनुरूपेण पाअवेणसंगदा एव्वंणम अहंवि अत्तणो अनुरूवं लहेअहंति ' इत्युक्तरूपामित्यर्ध: । द्वेधमित्यव्ययं द्विधेत्यर्थे " द्विव्योश्च धमुञू' द्वैधमेव द्वैधं । " धमु अन्तात्स्वार्थे डदर्शन ' मिति इप्रत्यये नपुंसको द्वैधशब्द: ततश्चाद्वैधस्य द्वैधस्यभावो द्वैधीभाव: संशय: । धृतद्वैधीभावं कातरमलाभीतं चेत्यर्थ: । श्रुत्वा स्थितस्येति शेष: । तेन न समानकर्तृकत्वविरोध: । वरप्रार्थनामात्रस्य मनोरथानुकृलत्वेति पररिहासीक्त्या विसंवादश्शंक्य इति भाव: । सस्मितमिति । शकुन्तलाभावज्ञानादिति भाव: । तर्जयतीति - स्वविषयप्रस्तावकोपादिति भाव: । शृङ्गारचेष्टप्युक्ता भवति । सच्चरित्रश्रवणलोभादिति अनुरागाकारगोपनार्थं । अलं विचार्यं न चिन्तयितव्यमित्यर्थ: "अल खल्वो: प्रतिषेधयो: प्राचांक्का" "समासेऽनञ् पूर्वे क्त्वो ल्यप् ' अविद्यमाना नियन्त्नणा प्रतिबन्धो यस्य तथाविधोऽनुयोगो यस्य स:, तपस्विनं गोपनीयाभावात् प्रष्टुं न विचारणीयमित्यर्थ: ।

      वैखानसामिति । अनया शकुन्तलया वैखानसं व्रतं वानप्रस्थधर्म: फलमूलाशनतपश्चरणादि: किमाप्रदानादिववाहान्निषेवितव्यं । आहो अथ वा अत्यन्तं यावज्जीवमेव मदिरासदृशीनीक्षणानीति बिंबाधरादिवन्मध्यमपदलोपी समास:, मदावहानीत्यर्थ: । तैरेव हेतुभिर्वल्लभाभि: स्त्रिग्धभि: हरिणाङ्गनाभिस्समं निवतस्यति । वैखानसव्रतस्य किं प्रदानमवधिरुच जीवितेवेत्यर्थ: । किं मुनियुत्नायैव

दातव्येति नियम: उत यथासंभवमिति विकल्पाभिप्राय: । द्वैधीभावविवरणमेतत् । अन्ये तु अतृयन्तमेवेत्यनन्तरं निषेवितव्यमित्यनुषज्यते । तेन परिणयतदभावयोर्विकल्प: । आहो मदिरेक्षणवल्लभ इयं आभिर्हरिणाङ्गनामिस्समं निवत्स्यति आरण्यकपरिगहीता भविष्यतीत्यर्थ: किं प्रदास्यते, उत न, प्रदीयमानापि किमारण्यकायैव तापसाय प्रदास्यत उतान्यस्मा इति विकल्पान् कल्पयन्ति । अत्यन्तमातृमसदृशेक्षणवल्भाभिरिति पाठान्तरम् । वसन्ततिलकं वृत्तम् ।

      अय अन: वयं । धर्माचरणे विहितानुष्ठानेपि किं पुन: कामाचरिष्विति भाव: । परवशा: पितृपरतन्त्र: । गुरो: पुन: तातस्य तु, अस्याश्शकुन्तलाया अनुरूपवरप्रदाने अमानुषरूपतृवाद्विशिष्टवरार्पणे सङ्कल्प: न्श्चिय: । इयं प्रार्थना शकुन्तलाविषयिण्याशंसा दु:खेनावप्यत इति दुरवापा दुर्लंभा नभवति अनुरूप ग्रहणादस्माकं सुलभेति भाव: । दुरवापेति पाठे एवंरूपो वरो न लभ्येतेति भाव: ।

      भवेति । हृदये संप्रति साभिलाषं भव । सन्दिह्मत इति सन्देहस्सन्दिह्ममानविषय: शकुन्तलाविवाहरूपस्तस्य निर्णयो निश्चयो जात: । अप्सरस्सम्भवत्वात् प्रदेयत्वाच्चेति भाव: । यद्वस्तु अग्रिमाशङ्कसे रूपासाम्याद्भम्यासि । तदि?दं वस्तु स्पर्शक्षममादकत्वात् स्पर्शयोग्यं रत्नं । न केवलं नाग्रि: प्रत्युतधार्यं भूषणमपीत्यर्थ: । ललितालङ्कार: । "ललितं वर्ण्यवाक्यार्थप्रतिबिम्बस्य वर्णन "मिति लक्षणातृ । आर्या वृत्तम् ।

      सरीषमिव कृतमककोपमभिनीयेत्यर्थ: । असमृबद्धप्रलापिनीं अयुक्तवादिनीं । अकृतसत्कारं अर्ध्यादिभिरसत्कृतं । स्वच्छन्दतो गन्तु स्वेच्छया गमनं " सर्वे चाव्यकृतो भावार्थ' इति भावार्थे तुमुन्, गमनमिति च पाठान्तरं । अयुक्तं अयं ह्माश्रमिणां धर्म: यदतिथिपुर्युपासनमित्यर्थ: । ग्रहीतुं गच्छन्ती हस्तावबल्म्बेन निवारयितुमिच्छन् न तु तथा कुर्वन्नित्यर्थ: । आत्मानं मन: निगृह्म नियम्य विवेकेन निवर्त्येति याव् । कामिजनस्य वित्तवृत्ति: मन:प्रवृत्ति: चेष्टाप्रतिरूपिका क्रियासदृशी विषयेणैकीभूते मनसि शरीरेणाकृतमपि ककृतवदृभातीत्यर्थ: ।

      अनुयास्यन्निति । मुनितनयां शकुन्तलामनुयास्यन् अनुयमिष्यन्नेव सहसा तत्क्षणं विनयेन विदेचनेन वारितप्रसर: निषिद्धग्रवृत्ति: अत एव स्थानादासनादनुच्चलन्ननुत्तिष्टन्नपि । का कथा गतप्रत्यागतयोरिति भाव: । गत्वातामनुगम्य पुन: प्रतिनिवृत्त इव । मन: प्रवृत्तिर्गतिरिव निवृत्तिश्च प्रत्यावृत्तिरिव प्रतिभातीत्यर्थ: । शरीरवृत्तेश्चित्तवृत्तिपरतन्त्रत्वादिति भाव: । आर्यावृत्तम् ।

      द्वे वृक्षसेचने वृक्षद्वयसेच्नमित्यर्थं: । मे मह्मं धारयसि ऋणं वहसि ""धारेरुत्तमर्ण'' इति संप्रदानत्वान्म इति चतुर्थी । शकुन्तलाभागं वृक्षद्वयं स्त्रेहात्तस्या: क्लेशं वारयितुं स्वयं सखी सिक्तवती पूर्वमिति व्यक्तं भवति।

मोचयितृवाऋणादपकृष्य । लक्षये चिह्नैर्जानामि ।।

      स्त्रस्तेति । अस्या: बाहू घटोत्क्षेपणात् सेचनकलशोद्वहनाद्धेतो: स्त्रस्त्रांसौ श्चमशिथिलस्कन्धौ । अतिमात्रलोहिततलौ च । प्रमाणाधिक:  अतिमात्रदीर्घइत्यर्थ: । श्वास: अद्यापि चिरत्यक्तेऽपि सेचनकर्मणि स्तनयोर्वेवथुं कंपं जनयति, यथा स्तनवेपथुर्नं विरमति तथा प्रवर्ततइत्यर्थ: । कर्णशिरीषं अवतंसभूतं रुणद्ध्यावृणोतीति कर्णशिरीषरीधिकर्णावर्तसव्यापीत्यर्थ: । कर्णशिरीषेण रोधवत्प्रतिबद्धमिति वा । घर्मांभसां जालकं कोरकाकरा बिन्दव: वदने बद्धं रचितमिवेत्यर्थ: । बन्धे स्त्रंसिनि व्यायामश्लथे सति मूर्धजा: एकेन हस्तेन यमिता: बद्धा: हस्तान्तरस्य कलशव्यावृतत्वादिति भाव: । अत एव पर्याकुला: विषमनिवेशा: । पर्याकुलतृवादेकहस्तयामितत्वमवसीयत इत्यर्थं: । सेकश्रमोपि शी?भां नातिक्रामतीति विशेषणैर्व्यजृयते । इदमात्ररहस्यं । घटा योषित् "" घटा घटनगोष्ठीभघटनासु च योषिति '' इति मेदिनी । तस्या उतृक्षेपणादिति पुरुषायितं व्यज्यते । तत्र भूतले भुजावष्टंभेन योषित: स्त्रस्तांसत्वं, करतलयोरतिमात्नलोहितत्वं, अधोमुखतया श्वासातिरेक: स्तनचांचल्यं, स्वेदोद्गम:, केशविस्त्रंसनं, हस्तान्तरस्यावलंबनार्थातृवादेक्हस्तेन केशपाशबन्धश्च संभवतीति । शार्दूलविक्रीडितं वृत्तम् ।

      अनृणां करोमि प्रतिनिधिद्रव्यदानादित्यादि: । बंगुलौ भवमंगुलीयं ""जिह्नामूलांगुलेश्छ:' अंगुलीयमेवांगुलीयकं । नाममुद्राया: राजनामन्यासस्याक्षराणि अवलोकयत: प्रभवन्निव दृश्यत इति

चिन्तितमवितथमित्यभिप्रायेणेति भाव:। अलमन्यथा संभाव्य मदीयत्वेनांगुलीयकं न संभावनीयमित्यर्थ: । किं तर्हिराज्ञ: परिग्रह: स्वं । अ?हं तु राजपुरुष इत्युक्तमिति भाव: । परमार्थत्स्तु राजकीयत्वोपन्यासेन राजत्वमातृमनो दर्शितं भवति । राजपरिग्रहोयमिति शकुन्तलाया: स्वपरिणेयतृवमपि सूचयति । विधेयप्राघान्यादयमिति पुंलिंगनिर्देश: । आर्यस्यांगुनीवियोगं नार्हंतीति वचनेन राजभावो विहित इति व्यञ्जितं । वचनेनैवेति । न खल्वप्रमाणं महद्वचनमिति भाव: । अनुक?म्पिना दयाशीलेन । अथवा महाराजेनेत्याकारज्ञातां प्रकाशयितुं तस्मै संप्रति ऋणं धारयसीत्यपि विवक्षितं । आत्मनश्शरीस्य यदि प्रभविष्यामि नियन्त्री भविष्यामि । अन्तोमुखे मनसि न शक्यं स्वेच्छया स्पन्दितुमपीत्यर्थ: । विसर्जयितव्यस्य गच्छेति विसर्जंनस्य । रोद्धव्यस्य "ण देजुत्तं गंदु ' मिति निरोधस्य " कृत्यल्युटो बहुल ' मिति बहुलग्रहणाद्भावे तव्यप्रत्यय: । यथा व्यमस्यां शकुन्तलायां विषये स्म इति विपरिणमनीयं तथा इतृयमस्मान् प्रति अस्मद्विषये "" लक्षणेनाभिप्रती आभिमुख्य '' इति कर्मप्रवचनीयतृवाद्द्वितीया । किं नुखलु । लब्ध: अवकाश: अङृगीकरणरूपं स्थानं यस्यास्सा ।

      वाचमिति । सा शकुन्तलाया यद्यपि मद्वचोभिस्सह स्वां वाचं न मिश्रयति न सङ्मयति । तथापि मयि भाषमाणे सल्लपति सत्यभिमुखं श्रवणाभिलाषेणेत्यर्थ: । कर्णं ददाति अवधत्ते । मदाननसंमुखी कामं यद्यपि न तिष्ठति तथाप्यस्या दृष्टिर्भूंयिष्टमत्यर्थं अन्यविषया न तु नैव भवति । श्रवणादर्शनयोर्मत्परत्वेन प्रार्थंनावकाशो भवेत्येवत्यर्थं: । वसन्ततिलकं वृत्तम् ।

      भो भो इत्यादि कस्यचिदारण्यकस्य वाक्यं । तपोवनसत्त्वानां हरिणादीनां रक्षणार्थं । सन्निहिता: आश्रमस्थिता: । मृग्यन्ते अन्विष्यन्ते मृगादयोऽत्रेति मृगया " परिचर्यापरिसयरिसर्यामृगयाटाट्यानामुपसङ्ख्यानं' तदर्थं विहर्तु सञ्चरितुं शीलमस्येति तथोक्त: ।

      तुरगेति। तथा हि राज्ञि प्रत्यासन्ने सति हीत्यर्थ: । तुरगाणां सेनाश्वानां खुरै हत: क्षुण्ण: ?परिणतसय अस्तोन्मुखस्य अरुणस्य सूर्यस्थेव प्रकाशो यस्य स: अथवा प्रौढसन्ध्यारोगसवण्र: " अरुणो1़व्याक्तरागेऽर्के सन्ध्यारागेऽर्कसारथौ' इति मेदिनी । रेणु विटपविषक्तानि वृक्षशाखालग्रानि जलार्द्रवल्कलानि विशोषणाया निक्षिप्तानि येषां तेषयां तेषु आश्रमर्द्रुमेषु शलभसमूह: खद्योतसंघ इव प?तति । पुष्पिताग्रा वृत्तम् ।

      तीव्रेति । तीव्राघातेन गाढप्रहारेण प्रहिते भग्रे तरुस्कन्धे वृक्षशाखायां लग्र: वेधादन्त: प्रविष्अ: एको दन्तो यस्य स: दन्तस्यूतशाखाकर्षीत्यर्थ: । पादाकृष्टानां उन्मार्गगामितया पादवेष्टनादुन्मूल्याहृतानां व्रततिवलयानां लतीमण्डलानामासङ्गेन सञ्जातपाश: उदितश्वृङ्खलाबन्ध: भिन्नानि ध्वंसितानि सारङ्गाणां मूगाणां यूथानि येन स: । अथवा त्यक्तराजयूथ: । " सारङ्ग पुंसि हरिणे चातके च मतङ्गते ' इति मेदिनो । स्यन्दनालोकेन रथदर्शनेन भीत: गज: वन्य: नस्तपसो मूर्त: मूर्तिमान्. विघ्र इव धर्मारण्यं तपोवनं व्रजति गच्छति च । पूर्वंश्लोकार्थसमुच्चयार्थश्चकार: । के चित्तु तीव्राघातप्रतिहततरुरिति पदच्छेदमिच्छन्ति । स्कन्धे निजांसदेशे लग्रैकदन्त: परिवृत्य दर्शनादिति व्याचक्षते च । परिवृत्यदर्शगे गजानां स्कन्धदेशे दन्तसक्रन्तिर्न भवतृयेव । नहि वृषमहिषादि शृङ्गवङ्गजदन्त उपरि स्थित: । स्वभावोक्तिरलङ्कार: । सा च मूर्तो विघ्रस्तपस इ?वेत्प्रेक्षया संमृज्यते । मन्दाक्रान्ता वृत्तम् ।

      किंचिदिवे?ि रक्षितुस्सन्निहितत्वद्धैयाच्च नातिभीता इति भाव: । उपरुन्धन्ति पीडयन्ति । पर्याकुला: भीता: उटजगमनाय उटजं गन्तुं " तुमर्थाच्च भाववचना'दिति चतुर्थी । असंपादितसत्कारं अकृतातिथ्यिं । लज्जामहे, सत्कारार्थं पुनर्दर्शनमिच्छाम इतृयभिधातुं न शकुम इत्यर्थ: । सव्याजं दर्भांकुरक्षतादिव्याजमुत्पाद्येत्यर्थ । क्कचित् "शकुन्तला । अणसूए अहिणवकुससूइपरिक्खदं मे चळणं कुरवअसाहापरिळरगं च वक्कळं । दाव पडिवाळेहि जावणं मिएमि ' । इत्यधिक पाठो दृश्यते । विलम्बहेतुद्वयमुपन्यस्य मोएमीत्येकस्य परिहारोक्तिरोक्तिविरोधात्सख्या चाप्रतिवचनादं प्रक्षिप्त: । मन्दमौत्सुक्यं यस्य स: । मन्दोत्सुकोऽस्मीति पाठे मन्दमुत्सुकत्वं यस्य स इति व्याख्येयं । उक्तार्थानामप्रयोगात् त्वप्रत्ययस्याप्रयोग: ।